52 patogeny pod lupą ECDC

Ewa Biernacka

Jest mało prawdopodobne, aby COVID-19 był jedynym globalnym lub paneuropejskim kryzysem zdrowotnym naszego stulecia. Przewidywanie przyszłych ognisk chorób zakaźnych oraz zwiększanie zdolności w zakresie gotowości i reagowania jest konieczne. Co więcej, trendy długoterminowe, takie jak oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe czy zmiany klimatyczne – powiązane ze wzrostem zagrożenia chorobami zakaźnymi na całym świecie i w Europie – stale rosną. A struktury demograficzne społeczeństw Europy, w szczególności starzenie się, prowadzą do większej podatności na zagrożenia zdrowotne. Wymaga to systemowego podejścia opartego na prognozowaniu, uznającego interakcję między zdrowiem ludzi i zwierząt a środowiskiem, opracowania strukturalnych, przyszłościowych rozwiązań.

ECDC – mające koordynować na poziomie ponadkrajowym walkę z epidemiami w Unii Europejskiej – powstało w 2005 roku, tuż po epidemii SARS z 2004 roku. ECDC angażuje się w ochronę zdrowia ludzkiego poprzez zapobieganie i kontrolę chorób zakaźnych oraz specjalnych problemów zdrowotnych, jak np. oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe. W Polsce partnerami ECDC są Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny – Państwowy Instytut Badawczy oraz Departament Zdrowia Publicznego w Ministerstwie Zdrowia.

W październiku 2022 r., przy okazji podejmowanych działań służących tworzeniu silniejszych mechanizmów gotowości na wypadek kryzysu, Parlament i Rada Europy oraz Komisja Europejska wzmocniły mandat ECDC. Równocześnie utworzyły Europejską Unię Zdrowotną (European Health Union) i w jej obrębie Urząd ds. Gotowości i Reagowania na Kryzysy Zdrowotne (Health Emergency Preparedness and Response Authority, HERA), wzmocniono rolę Europejskiej Agencji Leków (European Medicines Agency, EMA).

Nowe strategie ECDC mają zintensyfikować wsparcie udzielane przez tę instytucję Komisji Europejskiej i państwom członkowskim UE, by były gotowe sprostać sytuacjom nadzwyczajnym i planowaniu reagowania, udoskonalić partnerstwo strategiczne poprzez utworzenie grupy szybkiego reagowania na kryzysy zdrowotne, ulepszyć interakcje z państwami członkowskimi, by móc im zapewnić lepiej ukierunkowane wsparcie.

Pierwszą z funkcji ECDC jest stały nieprzerwany wywiad epidemiczny na temat chorób zakaźnych zagrażających obywatelom UE. Na codziennym spotkaniu o 11.30 analizowane są zagrożenia odnotowane poprzedniej doby, także te spoza Europy, o których transferze z innego kontynentu może zdecydować jeden przelot samolotem. Wiadomości epidemiczne pochodzą m.in. z Promed Mail – systemu e-mailowego. Także z automatycznych programów komputerowych, algorytmów przeszukujących Internet (np. blogi), które maksymalizują prawdopodobieństwo pojawienia się jakiejś choroby zakaźnej, co następnie jest weryfikowane. Pracownicy ECDC omawiają i wyciągają wnioski także z danych pozyskanych na oficjalnych stronach instytucji czy w kontaktach z ekspertami. Tak właśnie dowiedzieli się w grudniu w 2020 r. o podejrzanym ognisku zapaleń płuc w Wuhan w Chinach. Trzymają rękę na pulsie – monitorując np. przypadki cholery w 2022 r. w Syrii czy w 2023 r. w stolicy Zimbabwe Harare, a w 2024 r. na wyspie Majott na Komorach, czy małpiej ospy w 2022 r. w 96 krajach itd.

Drugą funkcją jest nadzór epidemiologiczny, czyli zbieranie danych na temat występowania chorób zakaźnych w UE. Szereg chorób zakaźnych i szczególnych problemów zdrowotnych podlega obowiązkowemu nadzorowi epidemiologicznemu na poziomie UE. EpiPuls Case – zreformowany obecnie system (dawny TESSy) – analizuje dane z ogromnej bazy przypadków 52 chorób zakaźnych zgłaszanych przez kraje europejskie. Sieć nadzoru epidemiologicznego jest obsługiwana i koordynowana przez ECDC także w zakresie wsparcia krajowych laboratoriów referencyjnych. Aktualne dane z nadzoru umożliwiają monitorowanie tendencji w zakresie występowania chorób zakaźnych w czasie i pomiędzy państwami członkowskimi, umożliwiają szybkie wykrywanie i śledzenie ognisk transgranicznych. Ostatnio np. obserwuje się wzrost częstości chorób przenoszonych drogą płciową, związany z „odbiciem” po pandemii, prawdopodobnie wskutek reakcji na izolację lub w wyniku niższego raportowania w czasie pandemii. Zaobserwowanie trendu pozwala na niego zareagować, np. sygnalizując potrzebę testowania ludzi – wyjaśnia dr Kramarz.

Obecnie obserwowany jest też duży wzrost zachorowań na choroby mniej zgłaszane w czasie ostrej fazy pandemii COVID-19 prawdopodobnie dzięki obostrzeniom (maseczki, izolacja): zakażenia krztuścem, szerzenie się parwowirusa B19 itd. W ostatnich latach wirusy ptasiej grypy A(H5N1) coraz częściej szerzą się wśród ssaków (epidemia u kotów w Polsce w 2023 r., epidemie na farmach zwierząt futerkowych w Finlandii, zakażenia w stadach bydła w Stanach Zjednoczonych). Na razie jest to wirus ptasi, niezaadaptowany do szerzenia się wśród ludzi, ale widać jego adaptację do ssaków – podkreśla ekspert.

Nowy wysokowydajny system nadzoru epidemiologicznego na poziomie UE wykorzystuje sztuczną inteligencję, zharmonizowane zbiory danych i narzędzia cyfrowe do dokładnego modelowania, oceny ryzyka i reagowania na potrzeby nadzoru nad nowymi patogenami. W skład systemu nadzoru wchodzą: krajowe zgłaszanie do ECDC aktualnych, kompletnych i porównywalnych danych, w tym wskaźników systemów opieki zdrowotnej, na podstawie wspólnych unijnych definicji przypadków. Nadzór zostanie też powiązany z innymi źródłami informacji i danymi, np. dotyczącymi środowiska, handlu, transportu, systemów opieki zdrowotnej (dostawy produktów farmaceutycznych, śledzenia kontaktów).

Rozpatrywane są sposoby pozyskiwania danych na temat parametrów opieki zdrowotnej (dostępność łóżek szpitalnych, możliwości leczenia specjalistycznego i intensywnej terapii, śledzenie kontaktów) oraz proces cyfryzacji unijnych i krajowych systemów nadzoru (monitorowanie chorób zakaźnych przy mniejszej interwencji człowieka, gromadzenie danych zgodnie ze wspólnymi wskaźnikami i znormalizowanymi procedurami).

Trzecia funkcja to doradztwo naukowe – przygotowywanie oceny ryzyka dla populacji europejskiej pojawienia się nowego czy odnowy starego zagrożenia, rekomendowanie krajom UE działań interwencyjnych. Ostatnio taką reakcję wywołał wzrost liczby zachorowań na małpią ospę (Mpox) – clade I w Afryce.

Czwarta funkcja to współpraca ECDC z kilkunastoma sieciami ekspertów krajowych, wyspecjalizowanych w jakiejś chorobie czy grupie chorób przy wytwarzaniu opinii lub wytycznych. Spotkania w ramach tych sieci odbywają się raz w roku lub raz co dwa lata. We współpracy z nimi powstają raporty roczne sytuacji epidemiologicznej z zakresu różnych chorób (np. HIV/AIDS, gruźlicy itd.), długofalowych trendów i zjawisk, jak np. antybiotykooporność.

Co tydzień w piątek ukazuje się biuletyn dla epidemiologów i pracowników służby zdrowia na temat aktywnych zagrożeń zdrowia publicznego Communicable Disease Threats Report (CDTR) – epidemiologiczne podsumowanie tygodnia.

ECDC monitoruje masowe zgromadzenia, jak Mistrzostwa Europy w piłce nożnej UEFA czy pielgrzymka Hajj w Arabii Saudyjskiej (odnotowano przypadki zapalenia opon mózgowych). Można e-mailowo poprosić ECDC o informacje na temat konkretnego zagrożenia.

Poszerzenie mandatu ECDC stworzyło obowiązek wizyt jego pracowników w krajach członkowskich przynajmniej raz w ciągu trzech lat w celu sprawdzenia stanu przygotowania przeciwpandemicznego na wypadek nowej pandemii, ocenienia stanu przygotowania na jej odparcie, m.in. potrzeb laboratoriów do badania chorób zakaźnych (doinwestowanie, szkolenia itp.).

Jako lekcja po pandemii COVID-19 powstało EU Health Task Force (Grupa Zadaniowa UE ds. Zdrowia – EUHTF) – metaforycznie – siły szybkiego reagowania epidemicznego, by kraj członkowski proszący ECDC o pomoc epidemiologiczną lub mikrobiologiczną, szybko ją uzyskał. Ma na celu wspieranie krajów w Europie i na świecie poprzez zapewnianie operacyjnego reagowania na epidemie i przygotowanie na wypadek sytuacji kryzysowych związanych z chorobami zakaźnymi lub chorobami nieznanego pochodzenia. Odpowiada na konkretne wnioski napływające z krajów, Komisji Europejskiej lub innych partnerów międzynarodowych, w tym wnioski o reagowanie w sytuacjach nadzwyczajnych, badanie ognisk choroby, badania operacyjne, szybką identyfikację luk w gotowości, porady ekspertów, wytyczne lub ćwiczenia symulacyjne.

Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie wzmocnionej roli EMA oraz rozporządzeniem w sprawie rozszerzonego mandatu ECDC, także z 2022 r. uruchomiono system monitorowania szczepień Vaccine Monitoring Platform (VMP) – bieżący monitoring działania szczepionek, ich skuteczności, publikowania wyników tych działań we współpracy z Europejską Agencją Leków (EMA) w Amsterdamie.

Na wypadek kryzysu istnieje procedura do szybkiego wdrożenia i możliwość przejścia od poziomu alertu zerowego, obecnie obowiązującego, na pierwszy czy na drugi (najwyższy), który obowiązywał przez trzy lata pandemii. A także możliwość aktywacji świetnie wyposażonego centrum reagowania kryzysowego, pozwalającego koordynować działania w UE i z innymi centrami w świecie, np. z amerykańskim centrum kontroli chorób w Atlancie, ze Światową Organizacją Zdrowia. Istnieje też funkcja menadżera kryzysowego, który koordynuje działania ECDC i działania Unii, wykorzystana już kilka razy, najdłużej przy COVID.

Wszystkie publikacje ECDC są oparte na opublikowanych dowodach naukowych albo na wynikach badań własnych. Wytwarzane dokumenty to porady naukowe, sprawozdania z monitoringu ognisk choroby, raporty epidemiologiczne na temat np. malarii czy gruźlicy, arkusze informacyjne, podsumowania nadzoru, wyniki badań, schematy zewnętrznej oceny jakości, np. typowania molekularnego, nadzoru i monitorowania (np. krztuśca), identyfikacji czynników zagrożenia. Na podstawie zagregowanych danych powstają wytyczne w kwestii metod zapobiegania i walki z chorobami w krajach UE. Repozytorium planowanych wyników naukowych na rok 2024 obejmuje 176 takich prac.

Na organizowaną co roku konferencję naukową ESCAIDE (European Scientific Conference on Applied Infectious Disease Epidemiology – Europejskiej Konferencji Naukowej na temat Epidemiologii Stosowanej Chorób Zakaźnych), tętniące życiem spotkanie naukowców i specjalistów zajmujących się zapobieganiem i kontrolą chorób zakaźnych, przyjeżdża 600–800 osób, a prawie 3 tys. uczestniczy w sesjach wirtualnie – epidemiolodzy, lekarze weterynarii, mikrobiolodzy, klinicyści, statystycy, socjolodzy, specjaliści w dziedzinie zdrowia publicznego. W przyszłym roku konferencja odbędzie w listopadzie w Polsce, najpewniej w Warszawie – zapowiada przewodniczący komitetu naukowego ESCAIDE.

Tygodnik ECDC „Eurosurvillance” – 50 numerów w roku – publikuje artykuły na tematy bieżące, które łączy temat przewodni (w 2024 r.: Zmieniające się środowisko miejskie i wpływ na choroby zakaźne oraz ich epidemiologię, nadzór, zapobieganie i kontrolę).

Niedawno dr Pamela Rendi-Wagner jako nowy dyrektor ECDC wniosła do niego najwyższe kwalifikacje i bogate doświadczenie w nadzorze epidemiologicznym chorób zakaźnych. Zaledwie miesiąc zarządza stroną naukową instytucji dr Kramarz, związany z instytucją od 2007 r., w latach 1997–2000 epidemiolog w CDC, amerykańskim Centrum Kontroli i Zapobiegania Chorobom – Centers for Disease Control and Prevention. Nowy jest też szef działu walki z chorobami zakaźnymi. ECDC w związku z rozszerzonym mandatem, zmianami klimatu, przemieszczaniem się ludzi, migracjami stanęło przed nowymi wyzwaniami. Jednym z nich – szczególnie bliskim dr. Piotrowi Kramarzowi – jest przywrócenie zaufania do szczepień, podstawowego narzędzia do walki z chorobami zakaźnymi.

W analizie spadku zaufania do szczepień sięgamy do nauk społecznych, do narzędzi pracujących z nami antropologów – mówi ekspert. Pozwalają one dociec przyczyn nieszczepienia się lub odmowy szczepienia własnych dzieci: wątpliwości na temat bezpieczeństwa, niedostrzeganie sensu szczepień. Dopiero po rozpoznaniu sytuacji można się odnieść do zgłaszanych wątpliwości. Informacje przekazywane ludziom powinny być bezstronne, by oddalić zarzut „kupienia eksperta przez firmę farmaceutyczną”. ECDC jest finansowane przez UE, nie przez podmioty komercyjne, a platforma monitorująca szczepienia jest finansowana ze środków publicznych. Jesteśmy bezstronni i w monitorowaniu bezpieczeństwa i skuteczności szczepień, i w informowaniu o nich – szczepionki są jednym z produktów na rynku ściśle monitorowanym w czasie rzeczywistym non stop. Jeżeli pojawi się coś niepokojącego, to wiemy o tym bardzo szybko i możemy podnieść alarm – i o tym też mówimy w naszym przekazie na temat szczepień.

Dr Kramarz zachęca, zwłaszcza osoby często podróżujące, do czytania na stronach ECDC informacji na temat ochrony przed chorobami.

Najpopularniejsze artykuły