SZ nr 1–16/2023z 19 stycznia 2023 r.
Alkaloidy pirolizydynowe:
Czy Unia zakaże sprzedaży ziół?
Justyna Grzechocińska
Z końcem 2023 roku w całej Unii Europejskiej wejdzie w życie rozporządzenie ograniczające sprzedaż niektórych produktów ziołowych, w których stężenie alkaloidów pirolizydynowych przekroczy ustalone poziomy. Wszystko za sprawą rozporządzenia Komisji Europejskiej 2020/2040 z dnia 11 grudnia 2020 roku zmieniającego rozporządzenie nr 1881/2006 w odniesieniu do najwyższych dopuszczalnych poziomów alkaloidów pirolizydynowych w niektórych środkach spożywczych.
19 grudnia na Twitterze pojawił się post: „Przyszła dziś do mnie załamana sąsiadka. W jej ulubionym zielarskim wyprzedaże, bo od stycznia wszystkie zioła zakazane. Okazuje się, że takie leki od dawna używane jak dziurawiec, arcydziegiel, korzeń mniszka, itp. są szkodliwe. Oczywiście, że szkodzą, szkodzą zarobkom Big Farmy...”. Post polubiło ponad 1,6 tys. użytkowników, podało dalej prawie 380.
„Spisek przeciwko naturalnym metodom leczenia”, „Niedługo wyrok za zbieranie!” ‒ komentują wzburzeni internauci podaną na Twitterze wiadomość, jakoby od stycznia 2023 roku sprzedaż ziół miała zostać zakazana w Unii Europejskiej. Prawda jest taka, że zwolennicy ziół nie mają się czego obawiać.
Ograniczenia dotyczące potencjalnie rakotwórczej substancji w produktach ziołowych
Alkaloidy pirolizydynowe (AP) są metabolitami, które są biosyntetyzowane przez roślinę w celu ochrony przed zwierzętami roślinożernymi. Alkaloidy te mogą występować w każdej części rośliny, jednakże najwięcej jest ich w tkance epidermalnej. Szacuje się, że około 6000 gatunków roślin na świecie – co stanowi 3% wszystkich roślin kwitnących – może zawierać alkaloidy pirolizydynowe. AP występują głównie w roślinach okrytonasiennych Boraginaceae (wszystkie rodzaje), Asteraceae (Senecioneae i Eupatorieae) i Fabaceae (rodzaj Crotalaria). Można je znaleźć w niektórych roślinach zielarskich, takich jak: żywokost lekarski (Symphytum officinale L.), lepiężnik różowy (Petasites hybridus L.), podbiał pospolity (Tussilago farfara L.) oraz ogórecznik lekarski (Borago officinalis L.). Zawartość AP w materiale roślinnym zależy od wielu czynników (gatunku, części rośliny, zbioru, przechowywania, procedury ekstrakcji itp.).
Toksyczność alkaloidów pirolizydynowych
Obecnie zidentyfikowano ponad 500 związków chemicznych należących do grupy alkaloidów pirolizydynowych. Alkaloidy pirolizydynowe działają toksycznie i genotoksycznie, mogą powodować toksyczność ostrą, mutagenność, aberracje chromosomowe, tworzenie nieprawidłowych wiązań poprzecznych pomiędzy nićmi DNA i wiązań DNA-białko oraz megalocytozę. Liczne badania na zwierzętach wykazały, że reaktywne metabolity 1,2-nienasyconych alkaloidów pirolizydynowych, takich jak riddelliny i retroryny, powstają pod wpływem enzymu CYP 3A4. Dane sugerują, że ten sam mechanizm zachodzi po podaniu doustnym; następuje uszkodzenie makromolekuł, w tym DNA. Należy podkreślić, że nienasycone AP są nietoksyczne przed aktywacją metaboliczną i dlatego są klasyfikowane jako protoksyny. Toksyczność alkaloidów zależy od ich metabolizowania w wątrobie. W wątrobie na skutek działania kompleksu enzymów cytochromu P450 najczęściej do alkaloidu przyłącza się grupa hydroksylowa. N-tlenki nie ulegają przekształceniu do hydro-ksypirolizydyn i są w takiej formie nietoksyczne dla człowieka. Spożyte jednak ulegają redukcji przez enzymy jelitowe lub mikrosomy wątroby i zaczynają wykazywać działanie toksyczne. AP występujące w rodzinie Senecio uszkadzają wątrobę, powodując sieciowanie DNA. CYP3A4 to główny enzym zaangażowany w bioaktywację i detoksykację senecioniny w ludzkiej wątrobie. Pirolowe związki pośrednie wykazują wysoką reaktywność, co powoduje działanie cytotoksyczne i genotoksyczne. Stwierdzono, że AP są genotoksyczne w teście punktowym Wing Drosophila. Metabolity alkaloidów reagują z grupami SH zlokalizowanymi w glutationie czy cysteinie. Dlatego dieta bogata w glutation, taurynę, cysteinę i metioninę może obniżać toksyczność spożytych AP. Na zmianę toksyczności alkaloidów może także wpływać wzmaganie lub hamowanie aktywności cytochromu P450 przez leki. Toksyczność AP zależy również od czasu ekspozycji, dawki oraz podatności organizmu. Działanie AP w badaniach na zwierzętach doświadczalnych powodowało powstawanie guzów wątroby i zmian płucnych. Odnotowano także zatrucia u ludzi spowodowane przez AP. Analiza piśmiennictwa wskazuje, że większość zatruć u ludzi było spowodowanych albo stosowaniem surowców leczniczych zawierających AP, albo produktów spożywczych, w których obecne były rośliny zawierające AP. Obserwowano zatrucia w Indiach spowodowane stosowaniem herbat zawierających rośliny z gatunków Crotalaria, Heliotropium, Symphytum oraz Senecio. Odnotowano także duże ogniska zatruć, w tym zgony po spożyciu zbóż zanieczyszczonych nasionami z gatunku Heliotropium w Indiach, Rosji i Afganistanie.
Temat nie jest nowy
W dniu 8 listopada 2011 r. panel ds. zanieczyszczeń w łańcuchu żywnościowym („panel CONTAM”) Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) opublikował opinię naukową w sprawie zagrożeń dla zdrowia publicznego związanych z obecnością alkaloidów pirolizydynowych w żywności i paszach. Panel CONTAM stwierdził, że 1,2-nienasycone alkaloidy pirolizydynowe mogą stanowić genotoksyczne czynniki rakotwórcze u ludzi oraz że istnieje potencjalne zagrożenie dla zdrowia dzieci, które spożywają duże ilości miodu. Poza miodem podejrzewano inne możliwe źródła narażenia z dietą na alkaloidy pirolizydynowe, których to źródeł CONTAM nie był w stanie określić ilościowo z powodu braku danych. Pomimo że nie dysponowano danymi dotyczącymi występowania narażenie na alkaloidy pirolizydynowe z pyłku, herbaty, herbatek ziołowych i ziołowych suplementów diety, to zwrócono uwagę na potencjalnie ryzyko ostrych i przewlekłych skutków dla konsumenta w.w. typów produktów.
W kwietniu 2013 r. EFSA opublikowała zaproszenie do składania wniosków, aby zbadać stężenia alkaloidów pirolizydynowych w produktach spożywczych pochodzenia zwierzęcego, w tym w mleku i przetworach mlecznych, jajach, mięsie i produktach mięsnych, a także w produktach spożywczych pochodzenia roślinnego, w tym w herbatach (ziołowych) i suplementach diety, w różnych regionach Europy. Wyniki badań opublikowano w dniu 3 sierpnia 2015 r. Dalej, w dniu 26 sierpnia 2016 r. EFSA opublikowała sprawozdanie naukowe na temat oceny narażenia na alkaloidy pirolizydynowe w populacji europejskiej. W sprawozdaniu stwierdzono, że w największym stopniu do narażenia ludzi na alkaloidy pirolizydynowe przyczyniają się herbata i herbatki ziołowe, a w znacznej części również suplementy na bazie pyłku. Stwierdzono, że narażenie na alkaloidy pirolizydynowe związane ze spożywaniem miodu jest niższe, a ziołowe suplementy diety mogą w znacznym stopniu przyczynić się do narażenia, ale brakuje wystarczających danych dotyczących występowania. W dniu 27 lipca 2017 r. EFSA wydała oświadczenie w sprawie zagrożeń dla zdrowia ludzi związanych z obecnością alkaloidów pirolizydynowych w miodzie, herbacie, herbatkach ziołowych i suplementach diety. Panel CONTAM ustanowił nowy punkt odniesienia wynoszący 237 μg/kg masy ciała dziennie w celu oceny rakotwórczych rodzajów ryzyka związanych z alkaloidami pirolizydynowymi i stwierdził, że narażenie na alkaloidy pirolizydynowe stanowi potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzi, zwłaszcza w przypadku osób spożywających często duże ilości herbaty i herbatek ziołowych w populacji ogólnej, ale w szczególności w młodszych grupach populacji.
Ryzyko, którego jesteśmy w stanie uniknąć
Obecność alkaloidów pirolizydynowych w tych rodzajach żywności może być zminimalizowana lub można jej zapobiec dzięki zastosowaniu dobrych praktyk rolniczych i dobrych praktyk podczas zbiorów. Ustalenie najwyższych dopuszczalnych poziomów zapewnia stosowanie we wszystkich regionach produkcji dobrych praktyk rolniczych i dobrych praktyk podczas zbiorów, aby zagwarantować wysoki poziom ochrony zdrowia ludzi. W okresie publikacji rozporządzenie Komisji (UE) 2020/2040 z dnia 11 grudnia 2020 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1881/2006, w niektórych regionach produkcji dobre praktyki rolnicze i dobre praktyki podczas zbiorów wprowadzono dopiero niedawno lub jeszcze ich nie wdrożono, zatem należało zapewnić rozsądny okres na wprowadzenie takich praktyk we wszystkich regionach produkcji. Pełne wdrożenie dobrych praktyk rolniczych i dobrych praktyk podczas zbiorów wymaga dwóch sezonów wegetacyjnych, żeby zapewnić podmiotom prowadzącym przedsiębiorstwa spożywcze wystarczające dostawy na potrzeby produkcji środków spożywczych, które będą spełniać nowe wymogi określone w niniejszym rozporządzeniu. Do tego biorąc pod uwagę, że okres trwałości środków spożywczych objętych niniejszym rozporządzeniem wynosi nawet trzy lata, należy zapewnić znacząco długi okres przejściowy, aby środki spożywcze, które zostały zgodnie z prawem wprowadzone do obrotu przed datą rozpoczęcia stosowania niniejszego rozporządzenia, mogły wystarczająco długo pozostać w obrocie. Okres przejściowy wynoszący 18 miesięcy jest odpowiedni, aby umożliwić sprzedaż konsumentowi końcowemu produktów wyprodukowanych przed datą rozpoczęcia stosowania. Dlatego też środki spożywcze wymienione w załączniku do rozporządzenia, które zostaną zgodnie z prawem wprowadzone do obrotu przed dniem 1 lipca 2022 r., mogą pozostać w obrocie do dnia 31 grudnia 2023 r.
Nie zakaz, ale troska o zdrowie
Zanieczyszczenie żywności lub leków roślinami zawierającymi AP jest problemem, który wymagał rozwiązań prawnych. Wspomniane rozporządzenie nie zakazuje handlu ziołami, tylko wprowadza najwyższe dopuszczalne zawartości potencjalnie szkodliwej dla zdrowia substancji w 11 produktach wymienionych w załączniku. Są to m.in. herbaty, ziołowe herbatki, herbaty aromatyzowane, suplementy żywnościowe na bazie pyłku, suplementy diety zawierające składniki ziołowe, ogórecznik lekarski, lubczyk, majeranek i oregano (suszone) oraz mieszanki składające się wyłącznie z tych suszonych ziół.
Rozporządzenie stosuje się już od dnia 1 lipca 2022 roku, a środki spożywcze wymienione w załączniku do rozporządzenia wprowadzone do obrotu przed 1 lipca 2022 mogą pozostać w obrocie do końca 2023 roku.