Czego uczy geriatria?

Jarosław Derejczyk

Gerontologia to nauka obejmująca kwestie biologiczne, medyczne, psychologiczne, ale też socjologiczne i społeczne oraz ekonomiczne; nie unika nawet spraw odrębności projektowych w architekturze, budownictwie czy projektowaniu użytkowym, jeśli odnoszą się one do osób w starszym wieku.

Można powiedzieć, że gerontologia pomaga zrozumieć proces starzenia w każdym jego aspekcie.

Bliżej samego procesu starzenia biologicznego i chorób współistniejących ze starzeniem ulokowana jest geriatria; dział medycyny wewnętrznej, mający za zadanie ustalanie zasad profilaktyki przed starością patologiczną, zasad rozpoznawania i najskuteczniejszego leczenia chorób, jak również określanie sposobów rehabilitacji – oczywiście, dotyczących ludzi w podeszłym wieku.

Celem wydzielenia geriatrii z interny było skuteczniejsze rozwiązywanie problemów zdrowotnych, psychicznych i społecznych u chorych w wieku podeszłym. Jedynie takie holistyczne podejście do człowieka starego gwarantuje bowiem zrozumienie jego problemów i daje podstawę skutecznej pomocy.

To właśnie ludzie z naszej profesji namawiają do czynnego kształtowania polityki społecznej państwa tak, aby ograniczać jak najskuteczniej samotność ludzi starych, widząc jej wpływ chorobotwórczy. To gerontolodzy podkreślają, jak ogromnie ważne dla zdrowia psychicznego i fizycznego starszego człowieka jest utrzymywanie jego niezależności czy udział w życiu społeczności lokalnej.

To my podpowiadamy, iż trzeba uczyć dzieci w przedszkolu, a potem młodzież w szkole pełniejszej akceptacji dla starości. Jeśli dziecko zrozumie, jakim mechanizmom będzie nieuchronnie podlegało i jak może je modyfikować swoim świadomym zachowaniem, to osłabi się w nim odruchowy lęk przed starością, zarówno własną, jak i innego człowieka. Lęk przed starością wynika zaś przede wszystkim z lęku przed chorobami, które widzimy u naszych dziadków.

Przymus uczestniczenia w takim procesie edukacyjnym powoduje reakcję unikania tematu i uciekania od problemu. Nadal spotykamy się też ze sporą liczbą przypadków nietolerancji, niechęci, odmów, zaniechań i innych najróżniejszych form upokarzania ludzi starych, wynikających tylko z jednego powodu: że głos decydujący należy do osoby młodej, nie rozumiejącej procesu starzenia. Procesu, któremu ta młoda osoba sama podlega i za trzydzieści lat stanie oko w oko z tymi samymi problemami, które nieświadomie stwarza innym.

Klimat do powstania i rozwoju geriatria znalazła i znajduje tam, gdzie człowiek stary mieści się w systemie wartości ludzi młodych. Z tego też względu w USA wiedza geriatryczna w środowisku medycznym jest mniejsza niż w Japonii, Włoszech czy Anglii. Z kolei ludzie starzy znajdują w USA spore oparcie w działalności własnych organizacji stowarzyszających seniorów, w organizacjach pozarządowych i ruchach społecznych.

Także opieka zdrowotna staje się przyjazna dla człowieka przewlekle chorego i starego, gdy istnieje system ubezpieczeń pielęgnacyjnych (w Polsce nieobecny), gdy pojawiają się lekarze specjaliści, wspierający lekarzy podstawowej opieki i gdy działalność placówek opiekuńczych jest zintegrowana z systemem ochrony zdrowia. Patologią są wielomiesięczne pobyty w placówkach medycznych, gdzie koszt opieki, którą powinna sprawować rodzina w domu, ponoszą płatnicy składki na ubezpieczenie zdrowotne, a układ beneficjencki wiąże rodzinę i prowadzących placówkę.

Myślę, że dla każdego, a w szczególności dla lekarza, starzenie jako bardzo złożony i nie do końca jasny proces stanowi wyzwanie uruchamiające nie tylko wiedzę, ale i wyobraźnię, potrzebne do pokonywania tajemnic przemijania. Niełatwy do przewidzenia jest obraz nas samych, naszych bliskich oraz pacjentów za miesiące czy lata. Autoobserwacje na temat tego, jak się stopniowo zmieniamy, są bardzo trudne w interpretacji bez wiedzy o mechanizmie starzenia, czyli o patofizjologii zmian w poszczególnych narządach i układach, zachodzących w czasie połączonej z molekularnymi i biochemicznymi zmianami w strukturze komórek i tkanek. Bez oceny wpływu czasu i stylu życia na nasz genom i tempo przemiany materii, starzenie wydaje się mniej zależne od trybu życia, niż może być w istocie.

Starzenie może bowiem być modyfikowane, a geriatria uczy, jakich kłopotów zdrowotnych spodziewać się może młody człowiek za lat 60. Uczy też, jak opóźnić niedołęstwo starcze i jak o wiele lat wcześniej unikać przyszłej niesprawności, która nie pozwoli na czynne korzystanie z ostatnich 20 lat coraz dłuższego życia.

Dla osób, które są niesprawne i zniedołężniałe, a ich narządowe niewydolności stają się coraz głębsze, ustala się zasady takiego leczenia i rehabilitacji, aby przywrócić im sprawność lub podnieść jej poziom. Błędem jest jednak kojarzenie geriatrii z chorymi terminalnie czy z chorymi na zespół otępienny. W miarę starzenia się społeczeństwa, przybywa chorych na zespół otępienny, a zatem proporcjonalnie częściej stykają się z nimi również geriatrzy. Jednak podejście geriatryczne musi być oparte na bardzo solidnej wiedzy internistycznej z rozszerzeniem jej w kierunku psychiatrii, neurologii, diabetologii, ortopedii, kardiologii, rehabilitacji i psychologii. Dopiero takie rozszerzenie wiedzy i doświadczeń zawodowych pozwala na prowadzenie osób, u których występują równocześnie niewydolność krążenia z poważnymi zaburzeniami rytmu, cukrzyca typu drugiego w fazie poważnych powikłań narządowych wraz z niewydolnością nerek, depresja, zespół otępienny i parkinsonizm. Bywa, że chory jest nadto mało sprawny i wymaga zaprotezowania w odpowiedni sprzęt ortopedyczny.

Bez megalomanii ręczę, że taki chory, po wizytach u każdego specjalisty oddzielnie, ma szansę tylko na dodatkową jednostkę chorobową, jaką jest geriatryczny zespół jatrogenny. Prowadzenie takiego pacjenta wymaga bowiem dużego doświadczenia i wiedzy ze strony lekarza prowadzącego, tymczasem chory zostaje często uznany za osobę niedołężną i skierowany przedwcześnie na pobyt w zakładzie opiekuńczym. Tacy chorzy wymagają również większych nakładów na poprawę zdrowia niż osoby młode. Jednak obecne czasy, gdy rosną ceny usług medycznych, nowych leków i technologii, a faktyczne potrzeby zdrowotne seniorów – z powodu braku kontaktu z lekarzem przygotowanym do pracy z nimi – są nie rozpoznane stają się mało bezpieczne.

Coraz częściej też spotykamy osoby uznane za chore nieuleczalnie na otępienie – w sytuacji gdy przyczyna zaburzeń świadomości leży w hiponatremii spowodowanej utajoną infekcją. Po leczeniu antybiotykami i wyrównaniu stanu elektrolitowego chorzy ci wracają wyleczeni do domu. A to właśnie jest głównym celem pracy w geriatrii: przywrócić chorego w lepszym stanie funkcjonalnym do własnego środowiska.