Czym jest geomedycyna?

Oliwia Tarasewicz-Gryt

Wraz z doniesieniami o smogu błyskawiczną popularność zyskały aplikacje pokazujące stopień zanieczyszczenia powietrza. Mamy dziś dostęp do danych, łatwość ich wizualizacji i świadomość, że miejsce, w którym przebywamy ma wpływ na zdrowie. Nie jest to jednak częścią dokumentacji medycznej.

Już w połowie XIX wieku angielski fizyk, John Snow pokazał, jak wykorzystać mapę w badaniach epidemiologicznych. Zaznaczając na planie Londynu przypadki występowania cholery zidentyfikował zakażone źródło wody. Dziś dane potrzebne do rozpoznawania zagrożeń można z łatwością pozyskiwać zarówno na lokalną, jak i globalną skalę, a do ich interpretacji wystarczają czasami proste internetowe aplikacje. Przydaje się to zarówno w nagłych sytuacjach – jak szybkie rozprzestrzenianie groźnego wirusa – jak i w długofalowych badaniach nad wpływem niekorzystnych czynników środowiskowych na zdrowie, czy przy pracach nad zniwelowaniem tego wpływu.

Geomedycyna polega na wykorzystywaniu potencjału danych dotyczących miejsc, w których mieszkał lub przebywał pacjent, do diagnostyki, leczenia oraz profilaktyki. Do pozyskiwania danych stosuje się technologię zwaną Systemem Informacji Geograficznej (GIS). GIS to oprogramowanie, które pozwala gromadzić, analizować i zarządzać danymi dotyczącymi lokalizacji. Daje to możliwość ich wyświetlania, wizualizacji i interpretacji na wiele różnych sposobów, tak by pomóc ujawnić związki, wzorce i pewne tendencje. Dane te są zazwyczaj podane w sposób łatwy do zrozumienia i pokazywane w formie map, rankingów i raportów. Można je także udostępniać.

Geomedycyna i technologia

Pojęcie „geomedycyna” w polskich publikacjach pojawia się rzadko, w anglojęzycznych nieco częściej. Termin ten został spopularyzowany kilka lat temu przez Billa Davenhalla, który stara się wykazać, że lekarze i rządy nie doceniają potencjału danych o lokalizacji. Jego zdaniem to, gdzie mieszkamy, wpływa na zdrowie w takim samym stopniu, jak dieta czy geny. Nie jest jednak częścią dokumentacji medycznej i rzadko interesuje lekarza podczas wywiadu.

Kim jest Bill Davenhall? Reprezentuje firmę, która produkuje GIS, zatem jego zainteresowanie geomedycyną i bardzo prężne działania komunikacyjne, jakie prowadzi na rzecz wykorzystywania danych o lokalizacji, mogą mieć głównie podłoże biznesowe. Czy zatem daje nam to podstawę, by uznać całą ideę za nieprzydatną? Trudno bagatelizować wpływ środowiska na zdrowie. Od wielu lat wskazywano na znaczenie miejsca, w którym przebywamy. Geomedycyna dodaje tu tylko jeden element: technologię, która pozwala upraszczać rozumowanie i odkrywać pewne zależności. Równolegle rozwija się także „geologia medyczna”, która czerpie zarówno z dokonań medycyny, jak i geologii. To badania nad wpływem ekspozycji organizmów na elementy, znajdujące się w glebie, powietrzu i wodzie (a co za tym idzie, także w pożywieniu). Są to np. rozproszone elementy gleby, takie jak minerały, pyły (np. pył wulkaniczny i zanieczyszczenia przemysłowe), pierwiastki chemiczne (jak np. fluor w wodzie), związki organiczne, mikroorganizmy i inne patogeny. Geomedycyna jest w tym kontekście kolejnym wariantem tego samego nurtu.

Do czego przydaje się mapa

Argumentem na rzecz wykorzystywania danych o lokalizacji może być ich przydatność w walce z zaraźliwymi chorobami. GIS zostało wykorzystane przez organizację Lekarze Bez Granic podczas epidemii eboli w 2014 roku. Do Gwinei wysłano wówczas kartografa, który sporządził dokładną mapę miejsc, w których wirus się pojawił. Następnie wyznaczono trasy, jakimi może się on potencjalnie rozprzestrzeniać, miejsca szczególnego ryzyka i wskazano związki pomiędzy miejscami, w których choroba wystąpiła. Następnie sporządzono raport z rekomendacjami na wypadek przyszłych epidemii.

Bill Davenhall argumentuje, że gdyby wszystkie rządy zbierały dane dotyczące środowiska i przetwarzały je pod kątem zdrowia publicznego, tworząc koherentne systemy, dane te mogłyby współdziałać z przenośnymi urządzeniami GPS, by dostarczyć lekarzom niezbędnych informacji o konkretnym pacjencie. Te dane to na przykład informacje o dostępności czystej wody lub o sąsiedztwie wysypiska odpadów zawierających szkodliwe substancje. Inne cenne informacje dotyczą np. zanieczyszczenia gleby i tego, jaki ma to wpływ na lokalnie uprawiane owoce lub informacje o stężeniu szkodliwych substancji w powietrzu w dłuższej perspektywie. Znając wpływ środowiska, w którym funkcjonuje organizm, można określić prawdopodobieństwo zapadalności na choroby, a tym samym np. położyć w narodowych programach ochrony zdrowia większy nacisk na monitorowanie konkretnych wskaźników, żeby w przyszłości zminimalizować konsekwencje ich występowania. To z kolei podnosi skuteczność profilaktyki i zmniejsza koszty leczenia.

Mapować, by interpretować

Potencjał zbierania i przetwarzania danych odkryto wiele lat temu na użytek marketingu. Tu także pomaga technologia. Sieci sklepów wykorzystują informacje o zakupach, zbierane np. za pośrednictwem kart lojalnościowych po to, by skutecznie sugerować klientom kolejne produkty i usługi. Równie efektywnie można wykorzystywać dane związane ze zdrowiem, nie tylko w indywidualnych przypadkach, ale również przy planowaniu działań w zakresie zdrowia publicznego. Pacjent nie ma jednak karty lojalnościowej. Generuje za to ogromną ilość danych, które nie są interpretowane i przetwarzane. Nie można wyciągnąć z nich wniosków. Informacje na temat przebytych przez pacjenta chorób to najczęściej bezkształtny zbiór papierów zalegających w wielu różnych placówkach udzielających świadczeń medycznych. Nie ma przepływu informacji, chyba że skrupulatny pacjent od dzieciństwa kompletuje sobie teczkę z wynikami lub przez całe życie leczy się u jednego lekarza.

Mapy Potrzeb Zdrowotnych
jako punkt wyjścia

Ogromne zasoby informacji powiązanych ze zdrowiem są rozproszone na stronach rządowych lub innych organizacji powiązanych z medycyną, jednak i tu brakuje właściwej komunikacji. W Polsce zrealizowano niedawno projekt tworzenia Map Potrzeb Zdrowotnych, uzyskując ogromną ilość danych, dotyczących stanu zdrowia mieszkańców poszczególnych województw. Mapy te są jednak mapami wyłącznie z nazwy. Zgromadzone i zredagowane w formie tekstu informacje tworzą kilkusetstronicowe tomy, z rzadka jednak pojawiają się wykresy, porównania czy podsumowania.

Dokumenty te mogą stanowić doskonały wstęp do analizy i porównań. Tutaj GIS jest bardzo przydatne, gdyż pozwala nakreślić mapy, odnaleźć niewidoczne na pierwszy rzut oka zależności. Przy opracowywaniu dalszych rekomendacji medycznych dla określonych terenów ważne będą nie tylko zawarte w mapach dane o lokalizacji szpitali i oddziałów, odległości do lekarza pierwszego kontaktu, liczby lekarzy przypadających na jednego pacjenta, ale również informacje o środowisku, Gdyby nanieść na mapę wszystkie te wskaźniki, ułatwiłoby to poszukiwania przyczyn stanu rzeczy.
Znając przyczyny, można szukać rozwiązań. Np. dzięki Mapie Potrzeb Zdrowotnych dowiadujemy się, że zachorowanie na raka płuc w rejonie Jeleniej Górze jest częstsze niż w innych częściach województwa dolnośląskiego, nie uzyskujemy natomiast informacji na temat długotrwale utrzymujących się środowiskowych czynników ryzyka. Wiemy, gdzie najwięcej Polaków umiera na zawały, jednak nie wiemy, czy wpływ ma powietrze w miejscu zamieszkania, czy może brakuje tam oddziałów kardiologicznych, a może jest to przypadek. Same mapy nie dostarczają na razie danych na temat skutków ekspozycji pacjentów na szkodliwe czynniki i wymagają dalszej interpretacji.

GIS jako wsparcie profilaktyki

Umiejętnie wykorzystana technologia wspiera nie tylko pozyskiwanie i interpretację danych. Może także umożliwić konkretne działania, mające na celu eliminację zagrożeń dla zdrowia. Może też ułatwić współpracę w tym zakresie, np. pomiędzy władzami a mieszkańcami, którzy sami biorą na siebie część zadań związanych z profilaktyką. Widać to na przykładzie inicjatyw podejmowanych w niektórych miastach. Równolegle z rozwojem technologii rodzą się tam pomysły związane z dbałością o środowisko. Jednym z tzw. inteligentnych miast (smart cities) jest Barcelona, wyróżniona w 2014 r. przez Komisję Europejską nagrodą iCapital za wykorzystanie nowych technologii w celu poprawy jakości życia mieszkańców. Przykładem zaś oddolnej inicjatywy jest Love Clean Streets – brytyjska aplikacja, działająca także poza granicami Wielkiej Brytanii. Pozwala wszystkim tym, którzy mają smartfony z wbudowanym GPS-em na fotografowanie i bezpośrednie zgłaszanie odpowiednim służbom wszystkich niepożądanych zjawisk na ulicy – jak porzucone odpady, zanieczyszczenia. Następnie można obejrzeć rezultaty swojego zgłoszenia. Służby reagują bardzo sprawnie. To także świetny przykład włączenia się w obywateli w odpowiedzialność za własne środowisko i de facto profilaktykę.
Oba te projekty pokazują w mikroskali, jak można wykorzystywać technologię do zbierania danych, raportowania, mapowania i reagowania na nieprawidłowości. Warunek jest jeden – spójność i system, który pozwoli danym na przepływ i umożliwi ich wizualizację i wielokierunkową interpretację.