E pod lupą NIK

Bogumiła Kempińska-Mirosławska

Ponad 2 kg różnych E dodawanych do żywności – konserwantów, barwników, wzmacniaczy smaku, przeciwutleniaczy, emulgatorów i stabilizatorów – spożywa rocznie przeciętny konsument w Polsce. Jak wynika z ustaleń NIK, produkty spożywcze są nimi nafaszerowane, a w żywności przetworzonej w warunkach przemysłowych jest ich tak dużo, że w jednym dniu można przyswoić nawet 85 różnych E. Biorąc pod uwagę fakt, że dieta przeciętnego Polaka w 70 proc. składa się z żywności przetworzonej, taka ilość E nie pozostaje bez wpływu na zdrowie.

Obecnie dopuszczonych do stosowania w żywności jest ponad 330 różnych E, z czego ponad 200 objęte jest limitem ilościowym. Pełnią one aż 27 różnych funkcji technologicznych – od poprawienia smaku po uzyskanie długiego okresu trwałości. Na tak szerokie korzystanie z E pozwala bardzo liberalne prawo polskie i Unii Europejskiej, które określa, że nie wolno ich stosować tylko w żywności nieprzetworzonej, miodzie, maśle, mleku pasteryzowanym i sterylizowanym, naturalnej wodzie mineralnej, kawie i herbacie liściastej.

Ile E w żywności?

Na to pytanie NIK próbowała odpowiedzieć, badając 501 powszechnie dostępnych wyrobów. Jedynie w 11 proc. z nich nie było E. W pozostałych producenci zadeklarowali użycie 132 substancji dodatkowych ponad 2 tys. razy, co statystycznie daje pięć dodatków do żywności. W przypadku niektórych produktów liczba ta była jednak znacznie wyższa. Np. sałatka warzywna ze śledziem i groszkiem zawierała 12 różnych E, a rekord pobiła kiełbasa śląska, która zawiera ich aż 19. Niestety, nie lepiej prezentuje się żywność, którą spożywają dzieci, a które najbardziej są narażone na przekroczenie akceptowanego dziennego spożycia dodatków (ADI). Jak się okazuje, najwięcej E jest w produktach, które dzieci lubią najbardziej: ciastach, aromatyzowanych napojach, lodach, parówkach itd., co powoduje, że normy ADI często są przekraczane kilkukrotnie. Na przykład kwas sorbowy (E 200) i sorbiniany (np. E 203, E 202) dodawane są jako konserwanty do ciast, przetworów warzywnych, pieczywa, słodkich napojów. Jak wykazały badania, ich spożycie w grupie dzieci 4–10 lat wynosiło 291 proc. normy ADI. Co gorsza, u 5 proc. dzieci i młodzieży

(1–17 lat) spożycie tych dodatków wynosiło aż 681 proc. Choć te E należą do jednych z najbezpieczniejszych dodatków, to i one nie są zupełnie obojętne dla organizmu. Na przykład u osób wrażliwych sorbinian potasu może powodować zaczerwienienie oczu i podrażnienie skóry.

E-choroby?

Choć producenci żywności, instytucje kontrolujące i naukowe twierdzą, że E stosowane zgodnie z przepisami nie stanowią zagrożenia dla zdrowia, to NIK zwraca uwagę na bardzo ważną rzecz. Prawo wymaga zapewnienia bezpieczeństwa każdego z dodatków używanych osobno i nie odnosi się do ryzyka wynikającego z obecności w środkach spożywczych więcej niż jednego dodatku oraz ich kumulacji z różnych źródeł. Co gorsza, nikt też nie zajmuje się badaniami, ile różnych E łącznie przyjmuje z dietą konsument i jak kumulacja E wpływa na zdrowie. A przecież już pojedynczo stosowane niektóre E bywają szkodliwe i mogą powodować nowotwory, alergie, otyłość, nadciśnienie tętnicze, kamicę nerkową, awitaminozę, a nawet działają teratogennie na płód.

E-nowotwory

Znacznie bardziej niebezpieczne od wspomnianego kwasu sorbowego są azotany i azotyny (E 249, E 250, E 251, E 252), często stosowane w wędlinach, parówkach i peklowanym mięsie. W analizowanych przez NIK 501 produktach żywnościowych azotyn sodu (E 250) występował w składach aż 130 produktów żywnościowych. A przecież Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) potwierdził niektóre dowody na ich związek z nowotworami żołądka i jelita grubego. Szczególnie narażenie występuje w przypadku spożywania żywności poddawanej termicznej obróbce, np. smażenia kiełbasy, kiedy to z azotynów powstają szkodliwe N-nitrozoaminy. Niestety, badania wykazały, że u najmłodszych dzieci spożycie tych kancerogennych E wynosiło ponad 160 proc. dopuszczalnego limitu, a u 5 proc. dzieci w wieku 1–3 lat wyniosło aż 562 proc. Ale to nie jedyne E-kancerogeny. Inne to kwas benzoesowy (E 210) oraz jego sole np. benzoesan sodu (E 211), używane jako konserwanty. Szczególnie groźne są w połączeniu z popularnym kwasem askorbinowym – E 300, którego jedna z form to zwykła witamina C! Jak wykazują badania, łączne używanie E 300 i E 211 uwalnia bardzo silnie rakotwórczy benzen. Kwas benzoesowy i jego sole mają też właściwości uszkadzające DNA w mitochondriach, które są potrzebne do produkcji energii dla komórek; gdy jej brak komórki obumierają. Co ciekawe, niektóre badania wskazują też, że E 210 może mieć związek z występowaniem objawów ADHD. Natomiast nadmierne spożycie E 300 może się przyczyniać się do powstania „zwykłej” nadkwasoty i kamieni nerkowych.

E-alergie

Jak wynika z ekspertyzy wykonanej na zlecenie NIK, wśród dodatków, które mogą wywoływać alergie, są barwniki spożywcze, szczególnie syntetyczne (np. E 123 – amarant, E 110 – żółcień pomarańczowa, E 122 – azorubina) oraz konserwanty z grupy siarczynów (E 221-228). Także niektóre barwniki pochodzenia naturalnego (E 120 – koszenila, E 124 – czerwień koszenilowa i E 129 – czerwień Allura) mogą powodować groźny dla życia wstrząs anafilaktyczny. Barwniki często są używane w wędlinach, napojach, sałatkach i szczególnie niebezpieczne mogą być dla dzieci oraz osób uczulonych na salicylany. Na szczęście nie wszystkie barwniki są szkodliwe. Do bezpiecznych, a nawet wykazujących prozdrowotne właściwości należy np. kurkumina (E 100), barwiąca potrawy na kolor żółtopomarańczowy. Otrzymuje się ją z łodygi i korzenia kurkumy. Wykazuje silne działanie przeciwzapalne, a blokując pewne białka, hamuje kancerogenezę, ma więc właściwości antynowotworowe.

E-otyłość

Glutaminian sodu (E 621) jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych E-dodatków, gdyż znacząco podkręca smak produktów żywnościowych. Choć amerykańska FDA, organizacja zajmująca się badaniem i dopuszczaniem żywności i leków do sprzedaży uważa, że glutaminian jest bezpieczny, to wyniki wielu badań wskazują na co innego. I tak np. badacze z Uniwersytetu Karoliny Północnej twierdzą, że E 621 zwiększa aż trzykrotnie ryzyko nadwagi i otyłości, nawet przy stosowaniu diety zgodnej z zaleceniami profilaktycznymi! Ale nie tylko. Glutaminian wpływa także na przewodnictwo nerwowo-mięśniowe, prowadząc do zmiany w zachowaniu, np. nadpobudliwości. Może także uszkadzać siatkówkę oka, prowadzić do nadciśnienia i zaburzeń hormonalnych. Ponieważ glutaminian może się kumulować w organizmie, negatywne skutki jego spożycia mogą wystąpić po latach.

Czy można ograniczyć E?

Dobrym przykładem państwa, któremu się to udało, jest Dania. Jak? Po prostu wprowadziła bardziej restrykcyjne przepisy krajowe od obowiązujących w UE. I tak np. w produktach mięsnych dopuszczalny poziom azotynów wynosi 60 mg/kg, podczas gdy w Polsce 100 mg/kg, a w przypadku tradycyjnych duńskich pulpetów i pasztetu dodawanie E jest całkowicie zabronione. Co ważne, Dania korzysta z tej regulacji dlatego, że jest w stanie dostarczać solidnych danych dotyczących spożycia substancji dodatkowych. Jej przykład pokazuje, że aby wpływać na ograniczenie stosowania substancji dodatkowych, trzeba rozpocząć monitorowanie ich spożycia. Niestety, w Polsce takiego podejścia do problematyki E-dodatków brakuje.

Stosowanym przez konsumentów sposobem na ograniczenie E w diecie jest czytanie etykiet i świadome eliminowanie tych produktów, które zawierają ich dużo. Jednak zdaniem NIK, przy obowiązujących wymogach oznakowania wyrobów spożywczych nie jest to takie proste. NIK pisze: Po pierwsze część producentów zamiast oczywistych dla większości konsumentów oznaczeń dodatków w formie „E z numerem”, używa drugiej dozwolonej formy, czyli nazwy substancji i jej funkcji technologicznej np. kwas cytrynowy – regulator kwasowości. Przy takim oznaczeniu konsumenci mają problemy z identyfikacją, co jest dodatkiem. Po drugie sposób przedstawiania na etykietach składu dodatków nie informuje konsumentów ani o ilości zastosowanego w danym produkcie dodatku, ani o tym, jakie jest odniesienie zastosowanej ilości do dopuszczalnego jego limitu, ani nawet do akceptowanego dziennego spożycia danej substancji dodatkowej. Według NIK takie informacje powinny być przedstawione w sposób trafiający do wyobraźni każdego konsumenta. Niezbędne jest także oficjalne publikowanie danych o wielkości ADI dla każdego E-dodatku.

Tylko solidna wiedza o E spowoduje, że będziemy mogli dokonywać świadomych wyborów bez E, zamiast mówić: „E, tam, nic się nie da zrobić”.