SZ nr 49–75/2024z 30 września 2024 r.
Klimat stawia nowe wyzwania zdrowotne
Justyna Grzechocińska
Globalna zmiana klimatu stała się jednym z najbardziej widocznych problemów środowiskowych XXI wieku. Od zdjęć niedźwiedzi polarnych przyczepionych do topniejących kier lodowych na Alasce po wyschnięte i popękane pola uprawne rozciągające się aż po horyzont w Afryce – obrazy ekologicznych skutków zmian klimatycznych stały się częścią naszej wspólnej świadomości. Rzadko jednak skutki zmian klimatycznych są wyrażane w kategoriach rzeczywistych i potencjalnych kosztów życia i cierpienia ludzkiego.
Zajęcie się wpływem zmian klimatycznych na zdrowie ludzkie jest szczególnie trudne, ponieważ zarówno otaczające środowisko, jak i decyzje podejmowane przez ludzi mają wpływ na zdrowie. Na przykład wzrost częstotliwości i nasilenia regionalnych fal upałów – prawdopodobnych skutków zmiany klimatu – może potencjalnie zaszkodzić wielu ludziom.
Niektórych niekorzystnych skutków dla zdrowia można prawdopodobnie uniknąć, jeśli decyzje podjęte przed falami upałów zaowocują m.in. identyfikacją bezbronnych grup społecznych, takich jak dzieci i osoby starsze, oraz zapewnieniem dostępu do środków zapobiegawczych, takich jak klimatyzacja. W rzeczywistych sytuacjach przy określaniu podatności na zagrożenia bierze również udział wiele innych czynników, w tym podatność biologiczna, status społeczno-ekonomiczny, kompetencje kulturowe i środowisko, w jakim żyje jednostka.
Alergie i choroby układu oddechowego
Wzrastające temperatury powodują wydłużenie sezonu pylenia roślin oraz zwiększają produkcję pyłków i zarodników pleśni. Wyższe stężenie dwutlenku węgla sprzyja intensywniejszemu wzrostowi roślin i produkcji alergenów, co zwiększa ryzyko reakcji alergicznych i zaostrzeń astmy. Zanieczyszczenia powietrza, takie jak ozon i pyły zawieszone (PM2.5), których stężenia rosną w wyniku zmian klimatycznych, również stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia. Ozon na poziomie gruntu powstaje w wyniku reakcji chemicznych między zanieczyszczeniami emitowanymi przez pojazdy i przemysł w obecności światła słonecznego.
Wysokie temperatury sprzyjają tym reakcjom, zwiększając stężenie ozonu, co prowadzi do pogorszenia funkcji płuc, zaostrzenia astmy, chorób serca i zwiększonej śmiertelności. Z kolei pyły zawieszone, zwłaszcza PM2.5, są w stanie przenikać głęboko do układu oddechowego, powodując stany zapalne i nasilenie objawów astmy oraz innych chorób płuc.
Zmiany klimatyczne wpływają również na wzrost częstotliwości i intensywności ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak fale upałów, burze pyłowe i pożary lasów. Fale upałów zwiększają ryzyko odwodnienia i stresu cieplnego, co może prowadzić do zaostrzenia chorób układu oddechowego. Burze pyłowe i pożary lasów emitują ogromne ilości pyłów i toksyn do atmosfery, co znacząco pogarsza jakość powietrza i zwiększa ryzyko ataków astmy oraz innych problemów zdrowotnych związanych z układem oddechowym. Szczególnie narażone na negatywne skutki zmian klimatycznych są grupy społeczne o niskim statusie ekonomicznym, dzieci, osoby starsze, a także mieszkańcy terenów miejskich, gdzie stężenie zanieczyszczeń powietrza jest zwykle wyższe. Osoby te często mają ograniczony dostęp do opieki medycznej i środków ochrony zdrowia, co dodatkowo zwiększa ich podatność na choroby układu oddechowego w kontekście zmian klimatycznych.
Zdrowie psychiczne
Ekstremalne zjawiska pogodowe często powodują utratę mienia, przesiedlenia, a nawet śmierć bliskich. Tego rodzaju straty prowadzą do ogromnego stresu i traum, które mogą przerodzić się w poważne zaburzenia psychiczne, takie jak zespół stresu pourazowego (PTSD), depresja, lęki, a także nadużywanie substancji psychoaktywnych. Badania wykazują, że populacje już wcześniej narażone na problemy zdrowia psychicznego są szczególnie podatne na negatywne skutki zmian klimatycznych.
Długotrwałe narażenie na stres związany z ciągłymi zagrożeniami klimatycznymi może prowadzić do przewlekłych zaburzeń zdrowia psychicznego. Zmiany klimatyczne wpływają na determinanty społeczne, ekonomiczne i środowiskowe zdrowia psychicznego, najbardziej dotykając społeczności już wcześniej upośledzone. W szczególności, przewlekłe upały mogą prowadzić do chronicznego stresu, który może inicjować lub pogarszać problemy zdrowotne u osób już cierpiących na zaburzenia psychiczne i związane ze stresem. Ponadto leki psychotropowe zakłócają zdolność organizmu do regulacji temperatury, co naraża osoby przyjmujące te leki na większe ryzyko chorób związanych z upałami podczas ekstremalnych upałów. Wpływ zmian klimatycznych na zdrowie psychiczne jest szczególnie widoczny w społecznościach dotkniętych wielokrotnymi katastrofami naturalnymi.
Częste i powtarzające się zjawiska ekstremalne prowadzą do kumulatywnego efektu stresu i traumy, co może znacznie pogorszyć jakość życia i zdrowie psychiczne mieszkańców. Utrata domu, pracy czy infrastruktury społecznej prowadzi do poczucia beznadziei i braku perspektyw, co jest podłożem dla rozwoju poważnych zaburzeń psychicznych. Również długoterminowe zmiany klimatyczne, takie jak podnoszenie się poziomu mórz, prowadzą do przesiedleń całych społeczności, co wywołuje stres i lęk związany z niepewnością przyszłości. Ludzie zmuszeni do opuszczenia swoich domów doświadczają dezorientacji, zagubienia i trudności adaptacyjnych, co znacząco wpływa na ich zdrowie psychiczne. Brak stabilności i bezpieczeństwa prowadzi do wzrostu zaburzeń lękowych, depresji oraz innych problemów psychicznych.
Najbardziej niepokojący jest fakt, że mimo oczywistych dowodów na związek między zmianami klimatycznymi a zdrowiem psychicznym, obszar ten często jest niedoceniany i pomijany w politykach zdrowotnych i działaniach na rzecz łagodzenia skutków zmian klimatycznych.
Choroby sercowo-naczyniowe
Zmiany klimatyczne przyczyniają się do zwiększenia liczby dni z ekstremalnie wysokimi temperaturami, co bezpośrednio wpływa na zdrowie sercowo-naczyniowe. Wysokie temperatury są stresorem dla osób z istniejącymi chorobami serca, co może prowadzić do zaostrzenia objawów i nagłych przypadków. W badaniach zauważono również, że ciepło potęguje negatywne skutki ozonu i cząstek stałych w powietrzu na układ sercowo-naczyniowy. Ekstremalne wydarzenia pogodowe, takie jak huragany i powodzie, mogą prowadzić do bezpośrednich skutków zdrowotnych, takich jak zawał serca, nagła śmierć sercowa oraz rozwój kardiomiopatii stresowej. Dodatkowo przerwy w dostępie do opieki medycznej spowodowane katastrofami mogą prowadzić do zaostrzenia przewlekłych schorzeń układu sercowo-naczyniowego. Przykładem jest wzrost liczby przypadków zawałów serca i nagłych zgonów sercowych po katastrofach naturalnych, co jest związane ze stresem i niepokojem wywołanym przez takie wydarzenia.
Choroby wektorowe
Jednym z najpoważniejszych zagrożeń związanych ze zmianami klimatycznymi jest wzrost zachorowań na choroby wektorowe, które przenoszone są przez organizmy takie jak komary, kleszcze czy muchy. Jednym z najbardziej znanych przykładów chorób wektorowych jest malaria. W wyniku ocieplenia klimatu, zasięg występowania komarów Anopheles, które przenoszą malarię, znacznie się rozszerza. Kraje, które wcześniej nie miały problemów z tą chorobą, teraz muszą zmierzyć się z jej skutkami. Wzrost temperatury i zmiany wzorców opadów sprzyjają rozmnażaniu się komarów i wydłużeniu sezonu ich aktywności, co prowadzi do większej liczby zakażeń.
Denga, kolejna groźna choroba przenoszona przez komary Aedes, również zyskuje na znaczeniu. Zwiększona liczba dni o wysokiej wilgotności i temperaturze sprzyja jej rozprzestrzenianiu się. WHO ostrzega, że denga może dotknąć aż 60% światowej populacji do połowy XXI wieku, jeśli obecne trendy klimatyczne się utrzymają. Zmiany klimatyczne wpływają również na wzrost zachorowań na boreliozę, którą przenoszą kleszcze. Coraz cieplejsze zimy i dłuższe okresy wegetacyjne sprzyjają rozwojowi populacji kleszczy, co zwiększa ryzyko kontaktu ludzi z tymi wektorami.
Choroby nowotworowe
Jednym z głównych mechanizmów, przez które zmiany klimatyczne mogą przyczyniać się do wzrostu zachorowań na nowotwory, jest zwiększona ekspozycja na toksyczne chemikalia. W warunkach zwiększonej temperatury dochodzi do większej emisji lotnych związków chemicznych do atmosfery. Podczas intensywnych opadów deszczu lub powodzi, istnieje ryzyko wycieku toksycznych chemikaliów i metali ciężkich ze składowisk, co prowadzi do zanieczyszczenia wód gruntowych i powierzchniowych. Substancje te mogą dostać się do organizmów ludzkich poprzez wodę pitną lub kontakt skórny, zwiększając ryzyko zachorowania na raka.
Kolejnym bezpośrednim skutkiem zmian klimatycznych jest zmniejszenie warstwy ozonowej, co prowadzi do zwiększonej ekspozycji na promieniowanie UV. Promieniowanie UV jest głównym czynnikiem ryzyka raka skóry, w tym nowotworów takich jak czerniak, rak podstawnokomórkowy i rak płaskonabłonkowy. Zwiększona ekspozycja na promieniowanie UV, spowodowana zmniejszeniem warstwy ozonowej, w połączeniu ze wzrostem temperatur, może prowadzić do zwiększenia częstości występowania tych nowotworów.
Z biegiem czasu ludzie z powodzeniem przystosowali się do zmian środowiskowych, począwszy od ewolucji naturalnych reakcji fizjologicznych po wykorzystanie nauki, technologii i wiedzy w celu poprawy naszego życia i zdrowia. Od zarania ery przemysłowej ludzie poczynili ogromne postępy w poprawie zdrowia i cieszą się znacznie lepszą jakością życia. Jednak te ulepszenia miały swoją cenę, którą należy teraz zrozumieć i zająć się nią. Zmiana klimatu zmusi ludzi do negocjowania ze zmieniającym się środowiskiem jak nigdy dotąd, aby znaleźć sposoby na jego przekształcenie zarówno w celu krótkoterminowej ochrony, jak i długoterminowego złagodzenia konsekwencji zdrowotnych.
Nie ma wątpliwości, że jesteśmy w stanie znaleźć sposoby uniknięcia wielu najgorszych skutków zdrowotnych zmian klimatycznych i rzeczywiście, biorąc pod uwagę powszechność i potencjalną skalę takich skutków, mamy do tego etyczny imperatyw. Aby przeciwdziałać tym zagrożeniom, konieczne jest globalne współdziałanie, inwestycje w badania naukowe oraz wdrażanie skutecznych polityk zdrowotnych i ekologicznych. Tylko w ten sposób możemy zminimalizować ryzyko i chronić przyszłe pokolenia przed skutkami zmian klimatycznych.