SZ nr 63–66/2001z 16 sierpnia 2001 r.
Podstawy kliniczne balneologii i medycyny fizykalnej
Irena Ponikowska
Balneologia i medycyna fizykalna jest dziedziną wiedzy medycznej, która wykorzystuje naturalne metody lecznicze i czynniki fizyczne do leczenia, rehabilitacji, prewencji i diagnostyki. Jest to specjalność medyczna dla lekarzy, którzy posiadają inne podstawowe specjalności kliniczne (program specjalizacyjny trwa 2-3 lata).
Fot. Thinkstock
Medycyna uzdrowiskowa, której głównym działem jest balneologia, wykorzystuje do celów leczniczych:
- naturalne tworzywa lecznicze – wody mineralne, gazy i peloidy,
- naturalne czynniki przyrodnicze, jak klimat, krajobraz, szata roślinna,
- różne formy pracy mięśniowej,
- czynniki fizyczne, jak światło, dźwięk, pole elektromagnetyczne i inne.
Lecznictwo uzdrowiskowe zajmuje się chorobami przewlekłymi, które w obecnej dobie wiążą się z ogromnymi kosztami na leczenie naprawcze, rehabilitację oraz opiekę socjalno-medyczną. Większość chorób przewlekłych, które są najczęstszą przyczyną zgonów, najlepiej i najkorzystniej jest leczyć w uzdrowisku, ponieważ stosowane tu metody lecznicze nie wywołują skutków ubocznych, efekt leczenia utrzymuje się długo, a jego koszty są niskie. W przebiegu większości chorób przewlekłych oraz po interwencji szpitalnej w chorobach ostrych leczenie uzdrowiskowe jest zatem wskazane.
Kierunki działalności zakładów lecznictwa uzdrowiskowego
Podstawowe kierunki i działania zakładów leczniczych to leczenie, rehabilitacja, prewencja i wychowanie zdrowotne.
Leczenie obejmuje głównie choroby przewlekłe, określane często jako cywilizacyjne.
Rehabilitacja uzdrowiskowa, zwana balneorehabilitacją, ma cechy swoiste, odróżniające ją od rehabilitacji prowadzonej w innych zakładach leczniczych. Wykorzystuje naturalne metody lecznicze, jakimi dysponuje dane uzdrowisko. W warunkach uzdrowiskowych prowadzone są dwie formy balneorehabilitacji: wczesna i późna.
Ważnym kierunkiem działania jest też profilaktyka. Przewiduje się, że medycyna XXI wieku będzie zdominowana przez profilaktykę. Podstawą profilaktyki, jak wiadomo, jest dążenie do zmiany patogennego modelu życia i zachowania człowieka, a z drugiej strony – wzmacnianie naturalnych mechanizmów obronnych. Szeroko zakrojona profilaktyka najpełniej może być realizowana właśnie w uzdrowiskach. W zakresie działań profilaktycznych udział lecznictwa uzdrowiskowego będzie się zatem stale zwiększał, w miarę poprawy poziomu ekonomicznego kraju i zamożności społeczeństwa. Część oddziałów sanatoryjnych w uzdrowiskach może doskonale spełniać funkcję pierwotnej prewencji medycznej w wielu chorobach cywilizacyjnych.
Jednym z istotnych zadań, jakie spełnia lecznictwo uzdrowiskowe, jest wreszcie edukacja zdrowotna, stanowiąca szansę zmniejszenia zachorowalności w przypadkach wielu chorób cywilizacyjnych oraz zmniejszenia śmiertelności wśród ludzi stosunkowo młodych. Wszyscy chorzy przebywający w uzdrowisku powinni bowiem być równocześnie leczeni i kompetentnie edukowani.
Zasoby naturalnych surowców leczniczych i ich wykorzystanie lecznicze
Do naturalnych surowców leczniczych (chronionych prawem górniczym) należą wody lecznicze, peloidy i gazy.
Wody lecznicze są naturalnymi wodami podziemnymi o udowodnionych właściwościach leczniczych, cechującymi się stałym składem chemicznym i naturalną czystością mikrobiologiczną. Wody uważane za mineralne są wodami podziemnymi, naturalnymi, muszą zawierać co najmniej 1000 mg składników mineralnych w litrze. Nie każda woda mineralna jest lecznicza. O udowodnionych właściwościach leczniczych decydują rodzaj i stężenie aktywnych składników biochemicznych.
W Polsce mamy bogate złoża leczniczych wód mineralnych. Najczęściej spotykane są wody: chlorkowo-sodowe, wodorowęglonowe, siarczkowo-siarkowodorowe, radoczynne i termalne.
Wody mineralne stosuje się do zabiegów balneologicznych, zwłaszcza kąpieli leczniczych w wannach i w basenach, do inhalacji, płukań oraz kuracji pitnej. Kąpiele mają szerokie zastosowanie w chorobach układu ruchu, układu krążeniowo-oddechowego, w chorobach dermatologicznych i innych.
Ważnym działem w belneoterapii jest kuracja pitna (krenoterapia). Systematyczne i prawidłowo dawkowane picie wód mineralnych wywiera działanie miejscowe na przewód pokarmowy oraz działanie ogólne, przede wszystkim w zakresie uzupełniania niedoborów mikro- i makroelementów. Ma to duże znaczenie, zwłaszcza w dzisiejszych czasach, ze względu na zubożenie gleby i środków spożywczych w niektóre potrzebne składniki mineralne, np. magnez, jod.
Drugim cennym tworzywem naturalnym, jakim posługuje się lecznictwo uzdrowiskowe, jest borowina.
Polska ma duże zasoby złóż borowinowych, które cechują się wysokimi wartościami leczniczymi. Najczęściej stosowane zabiegi borowinowe to: zawijania, kąpiele częściowe i całkowite, zabiegi ginekologiczne i rektalne (tampony, okłady, nasiadówki) oraz rzadziej stosowane kąpiele zawiesinowe czy jontoforeza. Zabiegi borowinowe są szeroko stosowane w leczeniu chorób układu ruchu, chorób kobiecych i - rzadziej – w chorobach układu trawienia i moczowego.
Tworzywami leczniczymi wykorzystywanymi w lecznictwie są także gazy lecznicze. Występują one w przyrodzie w formie rozpuszczonej w wodzie lub samodzielnie. W balneologii wykorzystuje się głównie dwutlenek węgla, siarkowodór, radon, tlen oraz, ostatnio, ozon – w mieszance ozonowo-tlenowej.
Poza wodami mineralnymi, borowinami i gazami leczniczymi duże znaczenie w lecznictwie uzdrowiskowym mają czynniki środowiskowe, w tym warunki klimatyczne, zieleń, kwiaty, które tworzą środowisko przyrodnicze sprzyjające leczeniu ludzi chorych. Wreszcie – w uzdrowisku wykorzystuje się czynniki fizyczne pod postacią różnych form energii, jak światło, prąd elektryczny, ultradźwięki, pole magnetyczne i inne. Należy jednak podkreślić, że w lecznictwie uzdrowiskowym te ostetnie czynniki mają znaczenie drugorzędne, stanowią jednak cenne metody uzupełniające, wchodząc w skład kompleksowych metod i programów leczniczych lub przygotowujących organizm do przyjmowania naturalnych procedur leczniczych.
| | |
|---|---|
| | |
| Chlorkowo-sodowe > 1000 mg NaCl/l (solanki 1,5%) | |
| Chlorkowo-potasowe, wapniowe, magnezowe, jodkowe, bromkowe, żelaziste, siarczkowe | Ciechocinek, Kołobrzeg, Połczyn, Kamień Pom., Świnoujście, Goczałkowice, Rabka oraz Busko, Solec, Iwonicz, Rymanów, Wieniec |
| Wodorowęglanowe > 1000 mg CO2/l | |
| Sodowe, potasowe, wapniowe, magnezowe, chlorkowo-sodowe, żelaziste | Krynica, Polanica, Kudowa, Muszyna, Duszniki, Rymanów, Iwonicz, Długopole, Czerniawa, Szczawno, Szczawnica, Wysowa, Żegiestów, Świeradów |
| Siarczkowo-siarkowodorowe > 1,0 mg S/l | |
| Siarczkowe proste, siarczanowo-sodowe, wapniowe, siarczanowo-chlorkowe, sodowe, bromkowe, jodkowe | Busko, Solec, Przerzeczyn, Wieniec, Swoszowice, Horyniec, Wapienne oraz Kudowa, Lądek, Duszniki, Ciechocinek – źródło 14 |
| Radoczynne > 2nCi Rn/l | |
| Radonowe-siarczkowe, fluorkowe, szczawy radoczynne | Świeradów, Czerniawa, Lądek (Długopole, Szczawno) |
| Termalne > 20°C (Cieplice) | |
| Chlorkowo-sodowe, radoczynne, fluorkowe | Cieplice, Lądek, Ciechocinek |
| | |
| Dwutlenek węgla, siarkowodór, radon, tlen, ozon | Duszniki, Krynica (źródła gazowe CO2) |
Mechanizm działania bodźców leczniczych
Metody lecznicze, jakie wykorzystuje lecznictwo uzdrowiskowe, mają charakter bodźców leczniczych. W odpowiedzi na nie w organizmie powstają reakcje, określane ze względu na swój charakter jako adaptacyjne i kompensacyjne. Jeżeli leczenie stosowane jest systematycznie, pod postacią serii zabiegów, w organizmie następuje stopniowe przestrojenie w kierunku przywrócenia zdrowia. Metody balneologiczne mają działanie trenujące i usprawniające funkcjonowanie wielu układów fizjologicznych, przyspieszając procesy regeneracyjne. Działanie ich jest stopniowe. Wolno obserwowane efekty są jednak trwalsze w stosunku do uzyskiwanych innymi metodami leczniczymi. W wyniku działania bodźców balneologicznych uzyskujemy efekty ogólne, wyrażające się usprawnieniem równocześnie wielu funkcji ustrojowych oraz efekty miejscowe o charakterze objawowym.
Jak wykazały badania wielu autorów i własne, w czasie leczenia uzdrowiskowego u większości chorych występuje tzw. odczyn uzdrowiskowy, którego objawy można zaobserwować około drugiego tygodnia leczenia. Najczęściej kuracjusze skarżą się na niepokój, osłabienie, bóle głowy, bezsenność. Z miejscowych objawów mogą wówczas występować: zaostrzenie bólów stawowych, obrzęki stawów, nasilenie bólów mięśniowych i neuralgicznych, zwiększenie napięcia mięśniowego, bóle serca, zmiany ciśnienia krwi, zmniejszenie wydolności fizycznej. Odczyn uzdrowiskowy jest ważnym kryterium reaktywności organizmu na bodźce lecznicze w przebiegu leczenia uzdrowiskowego. Nasilone objawy odczynu uzdrowiskowego świadczą o przedawkowaniu bodźców fizjoterapeutycznych w stosunku do możliwości adaptacyjnych organizmu. Jeśli granice te zostaną nieznacznie przekroczone, a objawy odczynu są mało nasilone, nie powoduje to ujemnych następstw. Uważa się nawet, że odczyn uzdrowiskowy o niedużym nasileniu jest korzystny dla całej terapii, rokuje dobre wyniki, natomiast nasilony odczyn jest oczywiście niekorzystny, a czasem może być niebezpieczny.
Niebezpieczne jest więc wypisywanie chorych z uzdrowiska w okresie odczynu, co może się zdarzyć, gdy występuje odczyn późny, a czas przewidzianego leczenia w uzdrowisku jest krótszy. Odczyn ten oznacza, że organizm reaguje intensywnie na bodźce lecznicze, jest objawem dekompensacji funkcji organicznej. Należy wówczas zmniejszyć natężenie bodźców leczniczych, a czasami konieczne jest przerwanie zabiegów na pewien czas. Dopiero po ustąpieniu objawów odczynu uzdrowiskowego pojawiają się oznaki poprawy stanu zdrowia.
O skuteczności leczenia uzdrowiskowego przesądza odpowiednio długi czas terapii. Przeciętnie, na leczenie uzdrowiskowe osób z mało zaawansowanymi chorobami i wiekiem potrzebne są przynajmniej trzy tygodnie, w przypadku ciężej chorych i starszych leczenie to musi być dłuższe, najlepiej 30 dni.
Intensywność działania bodźców leczniczych zależy od wielu czynników – zarówno od zdolności do reagowania pacjenta, jak i od dawkowania i charakteru samego bodźca leczniczego. Różne reakcje powstające w organizmie chorego pod wpływem seryjnie stosowanych bodźców leczniczych układają się w fazy lecznicze, które mogą być wyraźnie zaznaczone lub z objawami podklinicznymi.
Pierwszą fazą trwającą kilka dni jest adaptacja organizmu do zmiany środowiska przyrodniczego i socjologicznego. W tym okresie – na początku leczenia uzdrowiskowego – zabiegi balneologiczne powinny być stosowane oszczędnie, z pominięciem silnie bodźcowych.
Druga faza to proces zsumowanych reakcji na zabiegi balneologiczne, czasem z objawami nadreaktywności, czego kulminacyjnym przejawem jest odczyn uzdrowiskowy występujący przeważnie w drugim tygodniu leczenia. W tym okresie należy zmniejszyć intensywność zabiegów balneologicznych, czasami konieczne jest ich odstawienie.
Trzecia faza pojawia się po ustąpieniu odczynu uzdrowiskowego. Jest to etap poprawy klinicznej. Najczęściej występuje od 16. do 19. dnia pobytu, ale u niektórych osób wcześniej lub później. Czasami poprawa stanu zdrowia odczuwana jest dopiero po powrocie chorego do domu. W ostatnim okresie pobytu dolegliwości się zmniejszają lub ustępują, poprawia się sprawność i wydolność fizyczna chorych, usprawnia układ krążenia i oddychania. W tym okresie, dzięki zsumowaniu się reakcji na balneologiczne bodźce lecznicze, zrównoważeniu ulega wiele funkcji ustrojowych powiązanych z układem nerwowym. Zwiększają się zdolności obronne organizmu, człowiek staje się odporniejszy na infekcje i stresy.
Uzdrowiskowe metody lecznicze nie konkurują z farmakoterapią, ale ją uzupełniają, dopełniają i intensyfikują. Farmakoterapia, gdy jest konieczna, powinna być wkomponowana w cały program leczniczy. Często udaje się zmniejszyć dawki leków podczas leczenia uzdrowiskowego lub nawet odstawić niektóre leki. Leczenie uzdrowiskowe ma jednak nie tylko znaczenie uzupełniające, ale w wielu wypadkach może być metodą alternatywną. Są tacy chorzy, dla których balneoterapia jest metodą z wyboru, czyli nie daje się zastąpić innymi metodami leczniczymi.
Metody lecznicze
Leczenie uzdrowiskowe ma charakter złożony, kompleksowy. Równocześnie stosuje się kilka metod leczniczych, co pozwala na zwiększenie efektywności leczenia, przy czym niektóre skojarzenia metod są szczególnie korzystne, gdyż wzajemnie się uzupełniają. Do takich połączeń należy stosowanie zabiegów światłoleczniczych, ciepłoleczniczych czy krioterapeutycznych z następującą po nich kinezyterapią. Zastosowanie masażu podwodnego czy kąpieli perełkowej po zabiegach kinezyterapeutycznych przyspiesza znacznie restytucję powysiłkową.
Niektóre zabiegi fizykoterapeutyczne dobrze jest kojarzyć z zabiegami balneologicznymi, np. galwanizację z zabiegami borowinowymi, światłolecznictwo z kąpielami mineralnymi. Ważna jest również kolejność stosowania zabiegów balneofizykalnych, stąd istotne jest prawidłowe planowanie zabiegów.
Balneologia z peloidoterapią oraz klimatoterapią to najważniejsze metody stosowane w lecznictwie uzdrowiskowym. Od ich dostępności zależy przede wszystkim kierunek specjalizacyjny uzdrowiska (profil leczniczy).
Balneoterapia wykorzystuje wody mineralne, peloidy i gazy do zabiegów balneologicznych, z których najważniejsze to: kąpiele lecznicze, kuracja pitna, inhalacje i irygacje.
Wśród kąpieli wyróżnia się: solankowe, kwasowęglowe, siarczkowo-siarkowodorowe, radoczynne.
Kąpiele solankowe mają głównie zastosowanie w chorobach ortopedyczno-urazowych, reumatycznych, neurologicznych, ginekologicznych.
Kąpiele kwasowęglowe wykorzystuje się przede wszystkim w wybranych chorobach serca, nadciśnieniu tętniczym, niedokrwieniu kończyn dolnych oraz nerwicach narządowych. Istnieje też odmiana kąpieli kwasowęglowych gazowych, czyli w dwutlenku węgla pochodzenia naturalnego lub sztucznego. Działanie i zastosowanie jest podobne, chociaż te ostatnie są bardziej łagodne, mniej obciążające dla krążenia.
Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe zaleca się w chorobach reumatycznych, ortopedyczno-urazowych, wybranych chorobach dermatologicznych oraz w niedokrwieniu kończyn dolnych.
Kąpiele radoczynne stosowane są w chorobach: naczyń obwodowych, górnych dróg oddechowych, reumatycznych i ginekologicznych.
Wspomnieć należy o mało jeszcze znanych kąpielach w mieszance tlenowo-ozonowej. Można je wykonywać w gazie lub w wodzie. Główne zastosowanie tych kąpieli ma miejsce w chorobach naczyń kończyn dolnych na tle miażdżycy i cukrzycy oraz owrzodzeniach podudzi.
W peloidoterapii wykorzystuje się leczenie borowiną, która powinna pochodzić z wartościowego i dobrze zbadanego złoża borowinowego. Najczęściej stosowanymi zabiegami są: okłady – zawijania całkowite i częściowe, kąpiele borowinowe i zawiesinowe, nasiadówki, tampony borowinowe, zabiegi z pasty borowinowej.
Zabiegi borowinowe mają zastosowanie w chorobach reumatycznych, ortopedyczno-urazowych, neurologicznych, ginekologicznych, laryngologicznych oraz w chorobach naczyń kończyn dolnych (pasta borowinowa).
Klimatoterapia - wykorzystuje do celów leczniczych walory środowiska przyrodoleczniczego. Warunki klimatyczne determinują leczenie niektórych chorób w uzdrowiskach, stąd powinno się brać pod uwagę i ten element. Zabiegi klimatoterapeutyczne obejmują: kąpiele słoneczne, kąpiele powietrzne, zabiegi powietrzno-ruchowe, kąpiele morskie, inhalacje naturalnego aerozolu morskiego lub tężniowego. Szczególnym rodzajem klimatoterapii jest talasoterapia, wykorzystująca naturalne walory lecznicze morza. Uzupełnieniem klimatoterapii są walory krajobrazowe uzdrowiska.
Hydroterapia - w tej metodzie leczniczej wykorzystuje się zwykłą wodę o różnej temperaturze i o różnym ciśnieniu. Do typowych zabiegów hydroterapeutycznych należą różnego rodzaju natryski, kąpiele wirowe, masaż podwodny, kąpiele perełkowe. Zabiegi te wykorzystuje się w chorobach: neurologicznych, ortopedyczno-urazowych, reumatycznych, krążenia obwodowego, nadciśnieniu tętniczym, nadpobudliwości nerwowej.
Kinezyterapia to leczenie różnymi formami aktywności fizycznej o odpowiednio dobranym obciążeniu. W uzdrowisku wykorzystywane są różnego typu ćwiczenia fizyczne, a także spacery, marsze oraz jazdy rowerem. Również te formy muszą być dawkowane i kontrolowane. Stanowią uzupełniające formy kinezyterapii. Zastosowanie wysiłku fizycznego jest bardzo szerokie, prawie we wszystkich chorobach może być przydatne. W największym stopniu wykorzystywane jest w chorobach układu ruchu, w chorobach kardiologicznych, angiologicznych, cukrzycy, otyłości, osteoporozie, chorobach pulmonologicznych i innych.
Fizykoterapia należy do zespołu metod wykorzystujących różne formy energii występującej w otoczeniu człowieka. W lecznictwie uzdrowiskowym te metody lecznicze mają znaczenie uzupełniające w stosunku do zabiegów przyrodoleczniczych. Odpowiednio wkomponowane w program leczniczy intensyfikują lub wspomagają działanie podstawowych zabiegów. Zalicza się do nich: światłolecznictwo i magnetoterapię, ultradźwięki.
Światłolecznictwo wykorzystuje promieniowanie podczerwone, widzialne i nadfiolet. Szczególnym rodzajem światłolecznictwa jest laseroterapia.
Elektrolecznictwo wykorzystuje prąd stały do galwanizacji, jontoforezy i kąpieli elektryczno-wodnych. Prąd małej częstotliwości (impulsowy) służy do wykonywania zabiegów diadynamicznych i elektrostymulacji. Prądy średniej częstotliwości to prądy interferencyjne, mające podobne zastosowanie jak prądy diadynamiczne. Prądy wielkiej częstotliwości służą do zabiegów diatermią krótkofalową, w tym impulsową.
Magnetoterapia wykorzystuje zmienne pola magnetyczne impulsowe, działające przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo oraz przekrwiennie.
Ultradźwięki stanowią fale akustyczne o częstotliwości niesłyszalnej dla ucha ludzkiego. Mają działanie cieplne, chemiczne i mechaniczne.
Dieta jest ważnym elementem leczenia w większości chorób leczonych w uzdrowisku. Są choroby, w których dieta jest obowiązującą częścią programu leczniczego, np. w chorobach trawienia, cukrzycy, osteoporozie, miażdżycy, dnie moczanowej. W innych chorobach jest niezbędna, chociaż niekoniecznie w zakresie wszystkich chorób danego profilu leczniczego; do takich należą choroby ruchu czy układu krążenia. W chorobach tych bowiem często występują otyłość czy miażdżyca, które wymagają diety. Niezależnie od tego, u wszystkich pozostałych chorych nie wymagających ograniczeń dietetycznych konieczne jest stosowanie racjonalnego żywienia. Uzdrowisko powinno prowadzić takie żywienie wzorcowo, gdyż jest to jeden z elementów kształtowania prozdrowotnego stylu życia. Każdy zakład lecznictwa uzdrowiskowego, niezależnie od kierunku leczniczego, jaki reprezentuje, powinien prowadzić żywienie racjonalne – podstawowe oraz przynajmniej dwa rodzaje diety: nieskoenergetyczną oraz niskotłuszczową (przeciwmiażdżycową).
Edukacja zdrowotna. Lecznictwo uzdrowiskowe jest szczególnie predysponowane do prowadzenia edukacji zdrowotnej. Powinna być ona częścią składową każdego programu leczniczego. Podstawowym celem jest kształtowanie prawidłowych nawyków żywienia, stymulowanie do porzucenia nałogów i zwiększenia aktywności fizycznej. Konsekwentne realizowanie programu edukacji zdrowotnej może doprowadzić do zmniejszenia zachorowań na tzw. choroby cywilizacyjne oraz zmniejszenia śmiertelności w wielu chorobach. Edukacja zdrowotna nie oznacza jednak prowadzenia jednej lub dwóch pogadanek. Powinien być opracowany jej program zawierający elementy informacyjne oraz aktywizujące chorego.
Poza prelekcjami niezbędne jest prowadzenie ćwiczeń – warsztatów, pokazów, demonstracji, dyskusji oraz przygotowanie materiałów edukacyjnych. Program edukacyjny powinien obejmować tematykę dostosowaną do danej grupy chorób oraz o znaczeniu ogólnym z zakresu promocji zdrowia.
Farmakoterapia. Współczesna medycyna uzdrowiskowa nie odrzuca farmakoterapii, ale traktuje ją jako jedną z metod leczenia w czasie kontroli uzdrowiskowej. Większość chorób przewlekłych wymaga systematycznego stosowania leków, co powinno być wkomponowane w program leczniczy i odpowiednio modyfikowane, zależnie od potrzeb organizmu. Lekarz uzdrowiskowy powinien zatem posiadać dużą wiedzę również z zakresu współczesnej farmakoterapii.
Psychoterapia. Uzdrowisko jest miejscem relaksu i wypoczynku, sprzyjającym leczeniu. Środowisko psychologiczne, socjologiczne i przyrodnicze wpływa na uzyskanie dobrych wyników leczenia. Niektórzy chorzy wymagają zastosowania typowych metod psychoterapeutycznych, jak np. chorzy po zawale serca, po ciężkich urazach, znerwicowani. Może być stosowana mała lub duża psychoterapia czy relaksacja mięśniowo-psychoterapeutyczna. Przygotowaniem do ćwiczeń relaksacyjnych jest codzienny spacer w ciekawym krajobrazowo terenie.
Fitoterapia. W lecznictwie uzdrowiskowym leczenie ziołami ma zbyt małe zastosowanie. Tymczasem właśnie w uzdrowisku picie ziół powinno znaleźć sobie należne miejsce, na równi z piciem wód leczniczych. Najkorzystniejsze jest stosowanie zestawu ziół mających określone wskazania. Ziołolecznictwo jako metoda naturalna może doskonale uzupełniać inne zabiegi stosowane w lecznictwie uzdrowiskowym.
| | |
|---|---|
| |
| | |
|---|---|
| | |
|
|