Służba Zdrowia - strona główna
SZ nr 71–74/2005
z 26 września 2005 r.


>>> Wyszukiwarka leków refundowanych


POLKARD z sukcesami

Z prof. dr. hab. med. Grzegorzem Opolskim, przewodniczącym Rady Naukowej Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Chorób Układu Sercowo-Naczyniowego POLKARD 2003-2005, konsultantem krajowym w dziedzinie kardiologii – rozmawia Tomasz Kobosz.


Upływa trzeci rok trwania programu POLKARD 2003-2005. Czy widać już efekty w postaci poprawy stanu zdrowia Polaków?

Pytanie o wpływ Polkardu na stan zdrowia społeczeństwa jest trochę przedwczesne. Pierwsze dane będziemy posiadać w przyszłym roku, a ich odniesienie do sytuacji w UE będzie możliwe za dwa, trzy lata. Obecnie możemy jedynie stwierdzić, że wybraliśmy właściwe cele oraz odpowiednio rozłożyliśmy priorytety podczas realizacji programu. Już samo ustanowienie programu łączącego działania w zakresie profilaktyki oraz poprawy infrastruktury i sprzętu w dziedzinie kardiologii, kardiochirurgii, kardiologii dziecięcej oraz, co ważne, neurologii (udary mózgu) było bardzo trafne. Oceniając programy narodowe innych krajów można śmiało powiedzieć, że takie podjęcie wspólnych działań dla chorób serca i naczyń jest pionierskie, nawet w odniesieniu do krajów UE. Choroby serca i naczyń są jednak nadal zasadniczą przyczyną zgonów (47% w 2003 r.) i jednym z najczęstszych powodów inwalidztwa w naszym kraju. Nadal są to współczynniki najwyższe w Unii.

Co jest największym sukcesem POLKARD-u 2003-2005?

Odpowiem nieskromnie, że sukcesów jest wiele, i to w każdej dziedzinie. Dlatego wymienię tylko niektóre z nich. W dziedzinie kardiologii takim sukcesem było stworzenie podstaw do wprowadzenia całodobowego dyżuru leczenia inwazyjnego ostrych zespołów wieńcowych. Wymagało to wymiany i uzupełnienia angiokardiografów w ośrodkach już działających oraz otwarcia nowych ośrodków. Poprawa dostępności do zabiegów kardiologii inwazyjnej nastąpiła nie tylko przez zakup sprzętu, ale również przez wprowadzenie programu szkolenia adeptów kardiologii interwencyjnej.

W dziedzinie kardiochirurgii do najważniejszych sukcesów należy wdrożenie programu małoinwazyjnych operacji wieńcowych oraz operacyjnego leczenia migotania przedsionków. W kardiologii dziecięcej utworzono pracownie diagnostyki prenatalnej we wszystkich ośrodkach referencyjnych. W zakresie neurologii sukcesem było wprowadzenie leczenia trombolitycznego udaru mózgu i stentowania tętnic szyjnych. Ta ostatnia procedura wdrożona była wspólnie z kardiologami interwencyjnymi i radiologami.

Sukcesem było wprowadzenie nowoczesnych programów prewencyjnych i edukacyjnych, takich jak Polski Projekt 400 Miast, Szansa dla Młodego Serca oraz wspólnie z Polskim Towarzystwem Kardiologicznym programu Polkard-Media. Po raz pierwszy na tak dużą skalę wprowadzono programy monitorujące postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne takie jak: rejestr ostrych zespołów wieńcowych, rejestr zabiegów elektroterapii, krajowy rejestr operacji kardiochirurgicznych (KROK), standard podstawowej opieki kardiologicznej (SPOK), postępowania diagnostycznego i terapeutycznego u dzieci z patologią układu krążenia czy rejestru chorych zakwalifikowanych do przeszczepu i po przeszczepie serca.

A gdzie POLKARD poniósł porażkę?

Porażki wynikają z bardzo krótkiego, w praktyce tylko dwuletniego, okresu jego realizacji. W tak krótkim czasie okazało się niemożliwe istotne wyrównanie istniejących w kraju, bardzo dużych dysproporcji w dostępie do procedur wysokospecjalistycznych, zarówno kardiologicznych, jak kardiochirurgicznych i neurologicznych. Zrozumiałe jest też, że niemożliwe było zaspokojenie wszystkich potrzeb zgłaszanych przez ośrodki w ciągu praktycznie 2 lat trwania programu. To budziło wiele emocji wokół postępowań konkursowych. Jesteśmy świadomi potrzeby dalszego udoskonalania zasad postępowań konkursowych. Do porażek zaliczam ponadto niewprowadzenie specjalizacji z kardiologii do specjalizacji podstawowych oraz opóźnienie w utworzeniu krajowej sieci ośrodków rehabilitacji kardiologicznej i uzupełnieniu sprzętu w tych ośrodkach.

Czy sytuacja epidemiologiczna chorób układu krążenia jest już w Polsce dostatecznie rozpoznana?

Jak wykazało badanie NATPOL PLUS, główne czynniki ryzyka zawałów serca i udarów mózgu stwierdza się u więcej niż połowy dorosłych Polaków. Z badania wynika, że co druga dorosła osoba ma zaburzenia lipidowe i nadwagę, co trzecia choruje na nadciśnienie tętnicze i pali papierosy.

Ostatnie lata przyniosły w Polsce sukcesy w walce z paleniem tytoniu, istotnie zmniejszyła się liczba palących. Walkę z nałogiem nikotynizmu należy traktować jako priorytetowe zadanie prewencji chorób układu krążenia i promocji zdrowia w Polsce. Ważnym problemem w kardiologii i neurologii jest cukrzyca, szczególnie typu 2. Szacuje się, że jej rozpowszechnienie wzrośnie 2-krotnie w ciągu najbliższych 30 lat. Obecnie rozpowszechnienie cukrzycy w populacji dorosłych Polaków wynosi prawie 6% (ok. 1,7 mln osób).

Jaka część pacjentów ze świeżym zawałem serca jest w Polsce leczona metodami inwazyjnymi? Czy wciąż duże są tu dysproporcje pomiędzy różnymi regionami?

W województwie śląskim około 75% chorych ze świeżym zawałem serca z uniesieniem ST trafia do pracowni hemodynamicznych. W skali kraju ponad 30% chorych (dane szacunkowe) jest leczonych za pomocą pierwotnej angioplastyki wieńcowej. Obecnie 24-godzinny dyżur hemodynamiczny pełnią 52 ośrodki. We wszystkich województwach wdrożono program leczenia inwazyjnego ostrych zespołów wieńcowych. Zasadniczym problemem, który staramy się rozwiązać w ramach programu Polkard, jest szkolenie kardiologów inwazyjnych, których liczba jest wciąż zbyt mała, oraz powiązanie opieki przedszpitalnej z medycyną ratunkową, a także ośrodkami kardiologii inwazyjnej. W takich województwach jak podkarpackie czy świętokrzyskie także dokonał się znaczący postęp w zakresie dostępu do zabiegów inwazyjnych. Wystarczy porównać liczby wykonywanych zabiegów koronarografii i angioplastyk wieńcowych (PCI) w 2001 i 2004 roku. W woj. świętokrzyskim wykonano w 2001 r. 668 koronarografii i 195 PCI, a w 2004 r. odpowiednio: 2293 i 1212. Podobnie w woj. podkarpackim: 350 koronarografii i 150 PCI w 2001 r., oraz 2191 i 1159 PCI w 2004 r.

Kiedy kardiologia stanie się specjalnością podstawową, a czas wykształcenia kardiologa zostanie skrócony?

Miałem nadzieję, że stanie się to już w 2003 roku. Wprowadzenie specjalizacji podstawowej z kardiologii jest niezbędne dla poprawy poziomu kształcenia kardiologicznego oraz dostosowania trybu tej specjalizacji do obowiązującego w krajach Unii Europejskiej. Rozmowy toczące się w Komisji Kształcenia Medycznego Naczelnej Izby Lekarskiej nie dały jak dotychczas spodziewanych efektów. Nie rozumiem niechęci części środowiska internistycznego. Mimo wszystko jestem optymistą.

Na jakim etapie są prace nad opracowaniem standardów postępowania w profilaktyce i leczeniu chorób układu krążenia, szczególnie nadciśnienia tętniczego?

Zalecenia dotyczące diagnostyki i terapii nadciśnienia tętniczego zostały przygotowane przez Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego. Są oparte na wzorcach europejskich. Skrót tych zaleceń wraz z odpowiednim komentarzem w ramach realizacji programu POLKARD otrzymał do domu każdy lekarz. Obecnie przygotowywany jest podobny materiał w zakresie profilaktyki chorób serca i naczyń. Wartym odnotowania faktem w dziedzinie nadciśnienia tętniczego jest utworzenie w każdym województwie ośrodka referencyjnego diagnostyki i terapii nadciśnienia. Co ważne, w ciągu ostatnich dwóch lat wszystkie te ośrodki zostały wyposażone w nowoczesny sprzęt diagnostyczny, czyli aparaty echokardiograficzne oraz aparaty do 24-godzinnego monitorowania ciśnienia.

Dlaczego nawet istniejące już standardy tak powoli przyjmują się wśród polskich lekarzy? Czy nie ma systemowych regulacji, które wymuszałyby ich powszechne stosowanie?

Zalecenia (obecnie nie używa się sformułowania standardy) towarzystw naukowych przyjmują się powoli nie tylko w Polsce. Wynika to z wielu przyczyn. Ważnym czynnikiem są ograniczenia finansowe. Przypomnę, że nasze nakłady na choroby sercowo-naczyniowe w przeliczeniu na 1 mieszkańca w skali roku są kilkakrotnie niższe w porównaniu do Francji, Niemiec czy Wielkiej Brytanii. Kolejnym istotnym czynnikiem jest "przeładowanie" lekarzy pracą, zwłaszcza administracyjną. Należy pamiętać, że zalecenia wytyczają kierunek postępowania, a świadomy lekarz, posiadający wiedzę teoretyczną i doświadczenie, ma uczynić z tych zaleceń taki użytek, żeby pacjenta leczyć skutecznie. Nie ma regulacji obligujących do wdrażania i stosowania się do zaleceń. Natomiast obowiązuje od listopada ubiegłego roku ogólnopolski powszechny system samokształcenia lekarzy. Myślę, że (po niezbędnych poprawkach) powinien on w znaczącym stopniu przyczynić się do podniesienia poziomu wiedzy lekarzy w Polsce, a co za tym idzie – powszechniejszego stosowania zaleceń.

Jednym z celów POLKARDU była ocena jakości profilaktyki, diagnostyki i terapii, czyli efektów pracy lekarzy. Jak ona wypadła?

W badaniu oceniającym standardy postępowania kardiologicznego w praktyce lekarza POZ zadaliśmy lekarzom pytanie, czy zalecili swoim pacjentom regularną aktywność fizyczną, modyfikację diety i normalizację masy ciała. Zapytaliśmy zatem o najważniejsze działania profilaktyczne, jakie lekarz powinien wskazać każdemu pacjentowi, zarówno już choremu, jak też i temu z grupy wysokiego ryzyka zgonu z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego. Okazało się, że prawie 11% lekarzy nie zaleciło pacjentom z nadwagą i otyłością aktywności fizycznej, a 23% lekarzy uważa, że w tej grupie pacjentów nie należy zalecać regularnej aktywności fizycznej. Podobnie problem wygląda przy zalecaniu modyfikacji diety. Wyniki naszego badania wskazują, że nieprawidłowe wartości ciśnienia występowały aż u 65% pacjentów przyjmujących leki obniżające ciśnienie. Zachęcałbym więc do intensyfikacji leczenia farmakologicznego oraz niezapominania o niefarmakologicznych metodach walki z czynnikami ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego.

W czym tkwi główna przyczyna tego, że część lekarzy diagnozuje i leczy niewłaściwie?

Przyczyn jest wiele, ale niewątpliwie, oprócz braku odpowiednich środków, jedną z nich jest niewystarczająca edukacja lekarzy POZ. Istnieją też pewne trudności we współpracy lekarzy POZ i kardiologów, wynikające z niejasnego rozgraniczenia kompetencji, ale przede wszystkim z nierównego poziomu wiedzy dotyczącej aktualnych zaleceń postępowania. Stan ten można poprawić, dlatego jednym z priorytetowych zadań Programu POLKARD jest m.in. przeprowadzanie cyklu szkoleń dla lekarzy i pielęgniarek dotyczących diagnostyki, prewencji i leczenia chorób układu sercowo-naczyniowego w ramach Polskiego Projektu 400 Miast, a także monitorowanie Standardów Podstawowej Opieki Kardiologicznej (SPOK). Warto też zwrócić uwagę na ogólnopolski program oceny postępowania u chorych z niewydolnością serca, który rozpoczął się w tym roku. Program umożliwi m.in. określenie jakości pracy polskich lekarzy POZ w zakresie diagnostyki i leczenia niewydolności serca.

Czy POLKARD jest dostatecznie finansowany?

Finansowanie programu POLKARD było równe dokładnie połowie budżetu wyliczonego i proponowanego przez Radę Programu. Średnio nakłady wyniosły w latach 2003-2005 ok. 100 mln rocznie. Uważamy, że potrzeby są ok. dwa razy większe. Niemniej to, co udało się zrealizować, jest tak imponujące, że trudno wyobrazić sobie dzisiejszą kardiologię, kardiochirurgię i neurologię w Polsce bez POLKARDU. Wliczając rozstrzygnięte, już tegoroczne konkursy, ośrodki kardiologiczne wzbogaciły się o 27 angiokardiografów, 86 aparatów echokardiograficznych, 49 zestawów monitorujących oraz specjalistyczny sprzęt elektrofizjologiczny.

Ministerstwo Zdrowia zapowiada kontynuację POLKARD-u w latach 2006-2008. Jakie będą najważniejsze cele na te lata?

Monitorowanie realizacji programu od 2003 r. pozwala stwierdzić, że główne kierunki wytyczone na początku naszej działalności są prawidłowe. Oczywiście, niektóre sprawy wymagają pewnych modyfikacji, ale generalnie opracowane już i przyjęte założenia programu na lata 2006-2008 są w prostej linii kontynuacją działań z mijających 3 lat. Priorytety POLKARD-u są bardzo wiernym odzwierciedleniem głównych tez dwóch ostatnich dokumentów poświęconych problemom chorób sercowo-naczyniowych w UE: przyjętego przez Radę UE w 2002 r. "Heart Plan for Europe" oraz w 2004 r. deklaracji "Healthy Heart". W dokumentach tych podkreślono również potrzebę intensyfikacji działań najbardziej efektywnych kosztowo, w celu szerokiego i wspólnego ich prowadzenia. Wskazano też na bardzo trudną sytuację w zakresie chorób układu krążenia w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Znaczenia symbolicznego tej zbieżności polskiego i europejskich dokumentów nadaje fakt, że autorzy POLKARD-u pracowali nad swym dokumentem równolegle lub znacznie wcześniej niż autorzy dokumentów UE, w momencie ich opracowywania nie mogli znać intencji twórców deklaracji UE.

Korzystając z okazji chciałbym serdecznie podziękować za współpracę w przygotowaniu i realizacji Narodowego Programu POLKARD wybitnym polskim ekspertom w dziedzinie chorób serca i naczyń, z którymi współpracowałem w Radzie Programu. Są to: prof. Cieśliński, prof. Członkowska, prof. Kawalec, prof. Korewicki, prof. Kwieciński, prof. Poloński, prof. Religa, prof. Rużyłło, prof. Ryglewicz, prof. Tendera, prof. Trusz-Gluza, prof. Woś, dr Zdrojewski oraz konsultanci Rady. Szczególne słowa uznania należą się sekretarzowi Rady – dr. Tomaszowi Zdrojewskiemu, za jego niezwykłą pracowitość i skuteczność. Bardzo ważne znaczenie dla Rady Programu i dla mnie osobiście miało wsparcie ze strony prof. Torbickiego, Prezesa Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego.




Najpopularniejsze artykuły

Fenomenalne organoidy

Organoidy to samoorganizujące się wielokomórkowe struktury trójwymiarowe, które w warunkach in vitro odzwierciedlają budowę organów lub guzów nowotworowych in vivo. Żywe modele części lub całości narządów ludzkich w 3D, w skali od mikrometrów do milimetrów, wyhodowane z tzw. indukowanych pluripotentnych komórek macierzystych (ang. induced Pluripotent Stem Cells, iPSC) to nowe narzędzia badawcze w biologii i medycynie. Stanowią jedynie dostępny, niekontrowersyjny etycznie model wczesnego rozwoju organów człowieka o dużym potencjale do zastosowania klinicznego. Powstają w wielu laboratoriach na świecie, również w IMDiK PAN, gdzie badane są organoidy mózgu i nowotworowe. O twórcach i potencjale naukowym organoidów mówi prof. dr hab. n. med. Leonora Bużańska, kierownik Zakładu Bioinżynierii Komórek Macierzystych i dyrektor w Instytucie Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej w Warszawie im. Mirosława Mossakowskiego Polskiej Akademii Nauk (IMDiK PAN).

10 000 kroków dziennie? To mit!

Odkąd pamiętam, 10 000 kroków było złotym standardem chodzenia. To jest to, do czego powinniśmy dążyć każdego dnia, aby osiągnąć (rzekomo) optymalny poziom zdrowia. Stało się to domyślnym celem większości naszych monitorów kroków i (czasami nieosiągalną) linią mety naszych dni. I chociaż wszyscy wspólnie zdecydowaliśmy, że 10 000 to idealna dzienna liczba do osiągnięcia, to skąd się ona w ogóle wzięła? Kto zdecydował, że jest to liczba, do której powinniśmy dążyć? A co ważniejsze, czy jest to mit, czy naprawdę potrzebujemy 10 000 kroków dziennie, aby osiągnąć zdrowie i dobre samopoczucie?

Cukrzyca: technologia pozwala pacjentom zapomnieć o barierach

Przejście od leczenia cukrzycy typu pierwszego opartego na analizie danych historycznych i wielokrotnych wstrzyknięciach insuliny do zaawansowanych algorytmów automatycznego jej podawania na podstawie ciągłego monitorowania glukozy w czasie rzeczywistym jest spełnieniem marzeń o sztucznej trzustce. Pozwala chorym uniknąć powikłań cukrzycy i żyć pełnią życia.

Zdrowa tarczyca, czyli wszystko, co powinniśmy wiedzieć o goitrogenach

Z dr. n. med. Markiem Derkaczem, specjalistą chorób wewnętrznych, diabetologiem oraz endokrynologiem, wieloletnim pracownikiem Kliniki Endokrynologii, a wcześniej Kliniki Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Medycznego w Lublinie rozmawia Antoni Król.

Onkologia – organizacja, dostępność, terapie

Jak usprawnić profilaktykę raka piersi, opiekę nad chorymi i dostęp do innowacyjnych terapii? – zastanawiali się eksperci 4 września br. podczas Forum Ekonomicznego w Karpaczu.

2024 rok: od A do Z

Czym ochrona zdrowia będzie żyć do końca roku? Kto i co wywrze na system ochrony zdrowia największy – pozytywny i negatywny – wpływ? Do pełnej prognozy potrzeba byłoby zapewne stu, jeśli nie więcej, haseł. Przedstawiamy więc wersję, z konieczności – i dla dobra Czytelnika – skróconą.

Demencja i choroba Alzheimera – jak się przygotować do opieki?

Demencja i choroba Alzheimera to schorzenia, które dotykają coraz większą liczbę seniorów, a opieka nad osobą cierpiącą na te choroby wymaga nie tylko ogromnej empatii, ale także odpowiednich przygotowań i wiedzy. Choroby te powodują zmiany w funkcjonowaniu mózgu, co przekłada się na stopniową utratę pamięci, umiejętności komunikacji, a także zdolności do samodzielnego funkcjonowania. Dla rodziny i bliskich opiekunów staje się to wielkim wyzwaniem, gdyż codzienność wymaga przystosowania się do zmieniających się potrzeb osoby z demencją. Jak skutecznie przygotować się do opieki nad seniorem i jakie działania podjąć, by zapewnić mu maksymalne wsparcie oraz godność?

Wygrać z sepsą

W Polsce wciąż nie ma powszechnej świadomości, co to jest sepsa. Brakuje jednolitych standardów jej diagnostyki i leczenia. Wiele do życzenia pozostawia dostęp do badań mikrobiologicznych, umożliwiających szybkie rozpoznnanie sespy i wdrożenie celowanej terapii. – Polska potrzebuje pilnie krajowego programu walki z sepsą. Jednym z jej kluczowych elementów powinien być elektroniczny rejestr, bo bez tego nie wiemy nawet, ile tak naprawdę osób w naszym kraju choruje i umiera na sepsę – alarmują specjaliści.

Jak cyfrowe bliźniaki wywrócą medycynę do góry nogami

Podobnie jak model pogody, który powstaje za pomocą komputerów o ogromnej mocy obliczeniowej, można generować prognozy zdrowotne dotyczące tego, jak organizm za-reaguje na chorobę lub leczenie, niezależnie od tego, czy jest to lek, implant, czy operacja. Ilość danych potrzebnych do stworzenia modelu zależy od tego, czy modelujemy funkcjonowanie całego ciała, wybranego organu czy podsystemu molekularnego. Jednym słowem – na jakie pytanie szukamy odpowiedzi.

Budowanie marki pracodawcy w ochronie zdrowia

Z Anną Macnar – dyrektorem generalnym HRM Institute, ekspertką w obszarze employer brandingu, kształtowania i optymalizacji środowiska pracy, budowania strategii i komunikacji marki oraz zarządzania talentami HR – rozmawia Katarzyna Cichosz.

Testy wielogenowe pozwalają uniknąć niepotrzebnej chemioterapii

– Wiemy, że nawet do 85% pacjentek z wczesnym rakiem piersi w leczeniu uzupełniającym nie wymaga chemioterapii. Ale nie da się ich wytypować na podstawie stosowanych standardowo czynników kliniczno-patomorfologicznych. Taki test wielogenowy jak Oncotype DX pozwala nam wyłonić tę grupę – mówi onkolog, prof. Renata Duchnowska.

Aż 9,3 tys. medyków ze Wschodu ma pracę dzięki uproszczonemu trybowi

Już ponad 3 lata działają przepisy upraszczające uzyskiwanie PWZ, a 2 lata – ułatwiające jeszcze bardziej zdobywanie pracy medykom z Ukrainy. Dzięki nim zatrudnienie miało znaleźć ponad 9,3 tys. członków personelu służby zdrowia, głównie lekarzy. Ich praca ratuje szpitale powiatowe przed zamykaniem całych oddziałów. Ale od 1 lipca mają przestać obowiązywać duże ułatwienia dla medyków z Ukrainy.

Kongres Zdrowia Seniorów 2024

Zdrowy, sprawny – jak najdłużej – senior, to kwestia interesu społecznego, narodowego – mówili eksperci podczas I Kongresu Zdrowia Seniorów, który odbył się 1 lutego w Warszawie.

Najlepsze systemy opieki zdrowotnej na świecie

W jednych rankingach wygrywają europejskie systemy, w innych – zwłaszcza efektywności – dalekowschodnie tygrysy azjatyckie. Większość z tych najlepszych łączy współpłacenie za usługi przez pacjenta, zazwyczaj 30% kosztów. Opisujemy liderów. Polska zajmuje bardzo odległe miejsca w rankingach.

Ile trwają studia medyczne w Polsce? Podpowiadamy!

Studia medyczne są marzeniem wielu młodych ludzi, ale wymagają dużego poświęcenia i wielu lat intensywnej nauki. Od etapu licencjackiego po specjalizację – każda ścieżka w medycynie ma swoje wyzwania i nagrody. W poniższym artykule omówimy dokładnie, jak długo trwają studia medyczne w Polsce, jakie są wymagania, by się na nie dostać oraz jakie możliwości kariery otwierają się po ich ukończeniu.

Ciemna strona eteru

Zabrania się sprzedaży eteru etylowego i jego mieszanin – stwierdzał artykuł 3 uchwalonej przez sejm ustawy z dnia 22 czerwca 1923 r. w przedmiocie substancji i przetworów odurzających. Nie bez kozery, gdyż, jak podawały statystyki, aż 80 proc. uczniów szkół narkotyzowało się eterem. Nauczyciele bili na alarm – używanie przez dzieci i młodzież eteru prowadzi do ich otępienia. Lekarze wołali – eteromania to zguba dla organizmu, prowadzi do degradacji umysłowej, zaburzeń neurologicznych, uszkodzenia wątroby. Księża z ambon przestrzegali – eteryzowanie się nie tylko niszczy ciało, ale i duszę, prowadząc do uzależnienia.




bot