SZ nr 11–14/2002z 7 lutego 2002 r.
Przekraczanie granic
Konrad Pszczołowski
Po burzy medialnej, wznieconej informacją o tzw. handlu skórami, nastał czas szumu informacyjnego. Tak naprawdę w całej aferze mamy do czynienia z kilkoma równoległymi zjawiskami:
- Problem dodatkowych korzyści, uzyskiwanych przez pracowników pogotowia dzięki zgłaszaniu zgonów zakładom pogrzebowym. Zgłaszanie jako takie nie jest zakazane. Pozostaje etyczno-moralna naganność przyjmowania tego rodzaju korzyści majątkowych (zwłaszcza przez lekarzy) oraz kwestia wykroczenia karno-skarbowego – nie opodatkowany przepływ pieniędzy.
Proceder ten dotyczy prawdopodobnie wielu pracowników pogotowia, a także innych zakładów opieki zdrowotnej, przy tym jest uprawiany nie tylko w Polsce. Bardzo trudno go zwalczać (zwłaszcza w dobie telefonii komórkowej), zresztą przy taktownym podejściu do sprawy – zestresowana rodzina osoby zmarłej jest często wdzięczna za informację i pomoc w nagłej, bolesnej sytuacji. Najlepszym rozwiązaniem byłoby nieodpłatne przekazywanie rodzinom zmarłych miniporadnika ze wskazaniami, co powinny zrobić, zawierającego także listę koncesjonowanych zakładów pogrzebowych do wyboru. - Problem przekroczenia granic właściwego zachowania – nachalność w proponowaniu określonego zakładu pogrzebowego, a nawet (w razie odmowy skorzystania z jego usług) szantaż, polegający na groźbie wydania aktu zgonu, co skutkuje postępowaniem prokuratorskim i sekcją sądową. Bez wątpienia jest to naganne, a w przypadku szantażu – karalne, jednak trudne do udowodnienia. Dotyczyć może niektórych pracowników pogotowia, w pojedynczych przypadkach także lekarzy. Jeśli takie postępowanie zostanie lekarzowi udowodnione, powinien być z całą surowością osądzony przez sąd lekarski.
- Sprawa opóźniania wyjazdów karetek, a także – niewysyłania do osób w ciężkim stanie karetek reanimacyjnych. To jest przestępstwo przyczynienia się do czyjejś śmierci poprzez zaniechanie udzielenia pomocy. Musi być ścigane i karane przez prawo oraz przez samorząd lekarski. Takim przypadkom trzeba konsekwentnie zapobiegać. W proceder zamieszani mogą być dyspozytorzy stacji i podstacji pogotowia i załogi karetek. Oczywiście, to również wiąże się z uzyskiwaniem korzyści majątkowych od zakładów pogrzebowych.
- Podejrzenie aktywnego działania, czyli mówiąc po prostu – bezpośredniego działania w celu zabójstwa (dla uzyskania korzyści majątkowej). Może dotyczyć pojedynczych pracowników pogotowia. Bardzo mało prawdopodobne, że jest to zjawisko powszechne. W pierwszej kolejności zajmują się tym organy ścigania i wymiar sprawiedliwości. Powinno być przeprowadzone dokładne dochodzenie, proces, musi być wydany wyrok. Jeśli działania takie udowodni się lekarzowi, musi być następnie przeprowadzone postępowanie wewnętrzne w izbie lekarskiej, zakończone odebraniem prawa wykonywania zawodu.
- Problem wykrycia i nagłośnienia sprawy przez media. Jest to całkowicie naturalne i usprawiedliwione. Od tego są środki masowego przekazu, żeby takie sprawy nagłaśniać – a że czasem w sposób przesadny? Takie ich prawo i taki charakter. Niestety, pociąga to za sobą fatalne skutki w postaci wzbudzania lęku przed pogotowiem i ataków na całkowicie niewinnych pracowników pomocy doraźnej. Podobno są przypadki obrzucania załóg karetek nie tylko wyzwiskami, ale i kamieniami. Jednak wyrażaniem oburzenia na media i na dziennikarzy niczego nie zmienimy. Zawsze będzie to bardzo źle odebrane – jako atak na wolność prasy. Dopiero sensacyjna informacja, że ludzie umierają, bo w pogotowiu nikt nie chce pracować, wywoła kolejną burzę medialną i dyskusje redakcyjne, jak mogło do tego dojść.
Kontakty pracowników pogotowia z zakładami pogrzebowymi były już opisywane przez prasę kilka lat temu. Niektórzy dyrektorzy stacji pogotowia przeprowadzili wówczas wewnętrzne postępowania wyjaśniające, zwolnili nawet część pracowników. Ci, którzy prowadzą stały nadzór zapobiegający takim patologiom – nie mają dziś kłopotu.
Co przyniosła medialna burza?
Minister zdrowia przerwał urlop i wszczął niezwykle energiczne działania. Dochodzenie trwa. Powołane zostaną specjalne komisje, sprawdzone będą wyjazdy do zgonów we wszystkich pogotowiach i wszystkie przypadki stosowania silnie działających leków, w tym zwłaszcza Pavulonu, po czym powstanie zapewne szereg komunikatów prasowych, a może nawet rozporządzeń. To zaspokoi oczekiwania społeczne – ale czy rozwiąże problem?
Doraźne, pochopnie wydawane rozporządzenia, mogą więcej zaszkodzić, niż pomóc. Zakazami wojny z patologią się nie wygra. Istnieją już uniwersalne zasady, niektóre obowiązują od tysięcy lat. Dobro pacjenta naszym najwyższym prawem. Nie kradnij, nie cudzołóż, nie zabijaj. Sygnał ministra zdrowia "nie zabijaj za pomocą Pavulonu" jest absurdalny. To tak jakby minister sprawiedliwości ogłosił zakaz topienia małych chłopców w Wiśle.
Wycofanie Pavulonu z pogotowia w całym kraju lekarze odebrali jako dowód uznania ich wszystkich za potencjalnych przestępców. To tak, jakby wydano zakaz używania noży i widelców, bo ktoś zabił człowieka za pomocą sztućców (nb. w czasach PRL-u noże barowe nie były ostrzone ze względów bezpieczeństwa publicznego). Należałoby – konsekwentnie – wycofać Eufilinę, a najlepiej – zakazać hurtem używania igieł, strzykawek i telefonów komórkowych oraz usunąć z języka polskiego słowo "skóra".
Minister zdrowia nie może wyręczać organów ścigania, natomiast pracownikom pogotowia – w ogromnej większości uczciwym i ofiarnym – powinien zapewnić pomoc psychologiczną. Praca w pogotowiu wymaga specjalistycznej pomocy psychologów, a nikt jej dotychczas nie zapewniał. Teraz jest tu jeszcze trudniej – doszedł kryzys zaufania, a nawet akty agresji ze strony społeczeństwa.
Być może, niektórym osobom udowodnione zostanie popełnienie zbrodni, co będzie zresztą niezwykle trudne, nawet jeśli istnieją metody wykrycia Pavulonu w zwłokach po długim czasie. Jak wykluczyć, że nie musiał być zastosowany? Przecież oskarżeni zrobią wszystko, by się obronić, bez względu na to, czy są winni, czy nie. Dochodzenie będzie zapewne bardzo długie i trudne – i wątpię, czy w ogóle dojdzie do procesu – a jeśli tak, to będzie to proces wysoce poszlakowy.
Niefortunne są także ataki na samorząd lekarski, zwłaszcza – na sądy lekarskie. Zapoczątkowała je wypowiedź b. wiceministra zdrowia, kol. Krzysztofa Tronczyńskiego, który wyraził pogląd, że lekarze nie boją się sądów lekarskich, bo te ferują zbyt łagodne wyroki. Obecny minister zdrowia skwapliwie podchwycił ten wątek. Ogłosił publicznie, że sądy lekarskie źle działają, więc kontrolę zawodową powinno przejąć ministerstwo. To bardzo wygodna, uproszczona interpretacja, ale także wyraz wypaczonego pojmowania etyki lekarskiej. Lekarze troszczą się o swoich pacjentów nie dlatego, że boją się sądów lekarskich czy sądów powszechnych, a nawet – ministerstwa zdrowia. Powodem naruszeń etyki lekarskiej nie jest samo poczucie bezkarności. Przyczyn jest wiele i to złożonych. Nawet najsurowsza i najbardziej bezwzględna ministerialna komisja kontroli zawodowej nie poprawi postaw etycznych i zachowań lekarzy.
Sądy lekarskie nie są doskonałe, ale dokładnie rozpatrują wpływające do nich sprawy, które często kończą się ukaraniem lekarzy. Nie zastępują one bynajmniej sądów powszechnych i nie zajmują się orzekaniem o sprawach kryminalnych, a tylko o aspektach etyki wykonywania zawodu. W sprawie łódzkiej również podejmą działania – po zakończeniu dochodzenia i osądzeniu winnych. Atakowanie samorządu lekarskiego jest więc obecnie tematem zastępczym i poszukiwaniem winnych nie tam, gdzie należy.
Paweł Walewski w znakomitym artykule ("Polityka" nr 5/2002) zadaje pytanie, jak może dochodzić do takich patologii jak handel informacją o zgonach i celowe zabójstwa (jeśli do nich doszło). Znam pogotowiarskie rzemiosło. Utrzymuję nadal stały kontakt z pogotowiem jako wykładowca Szkoły Ratownictwa przy WSPR Warszawa. W czasach studenckich byłem sanitariuszem zespołów reanimacyjnych i wypadkowych, potem pracowałem jako lekarz etatowy (w czasach PRL-u nie było problemu handlu informacjami o zwłokach – zaczął się on wraz z komercjalizacją usług zakładów pogrzebowych). W czym upatruję przyczyny możliwych patologii postaw etycznych pracowników pogotowia?
Praca w pomocy doraźniej była i jest straszliwie ciężka – zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Przy tym była i jest marnie opłacana – całkowicie nieadekwatnie do wysiłku, kosztów psychicznych i odpowiedzialności. Przypominam tu, na co zwracał uwagę Kol. Marek Wójtowicz: 10-minutowe strzyżenie włosów kosztuje co najmniej 15 zł, a kontrakty pracowników z Pogotowiem Ratunkowym opiewają na stawki 25-30 zł (brutto) za godzinę pracy. I to jakiej pracy! Rok w pogotowiu przynosi doświadczenia, jakich inni ludzie, nawet lekarze, którzy się z nim nie zetknęli, nie mają przez lata, a czasem – przez całe życie. Pracownicy pogotowia spotykają się ze wszystkimi okropnościami, patologiami społecznymi, z tym wszystkim, co może zrobić z człowiekiem choroba, technika, chemia, on sam, czy drugi człowiek. Widzi się ludzi zmiażdżonych, przeciętych na pół przez pociąg, wymóżdżonych, wytrzewionych, spalonych, zastrzelonych, zadźganych, zgwałconych, zatrutych, pijanych i zawszonych, topielców, wisielców, zgniłe zwłoki, dzieci zamarznięte na śmierć w nie zmienianych od tygodni pieluchach, płody w sedesach, robaki w owrzodzeniach i odleżynach, i tak dalej. Samo życie. A przy tym wszystkim – stałe ryzyko związane z jazdą na sygnale (kto policzy, ilu lekarzy straciło życie albo zostało inwalidami wskutek wypadków karetek?), stałe zagrożenie zakażeniem WZW i wirusem HIV.
Większość daje sobie radę z tak ogromnym obciążeniem psychicznym, uruchamiając różne mechanizmy ochronne, nie tracąc wrażliwości, a nawet wzmacniając swoją postawę etyczno-moralną. Niektórzy uciekają w alkohol, inni – przyzwyczajają się, twardnieją, stają się bezwzględni, pracę traktując beznamiętnie, jak codzienny kierat, są przy tym coraz bardziej sfrustrowani niedocenianiem i pauperyzacją zawodu. Stąd już może bliżej do uznania, że gdy dusza odchodzi, zostaje skóra, którą można sprzedać.
Są zapewne i tacy, którzy zaczynają wątpić, czy Bóg istnieje, skoro pozwala na taki ogrom zła, mąk i cierpień, z jakimi stykają się na co dzień. Stąd niedaleko już do przekroczenia cienkiej czerwonej linii – i chęć podjęcia decyzji, które nie powinny być w gestii człowieka.
To nie jest mowa obrończa. Zabicie człowieka jest zbrodnią. A zabójstwo dokonane przez osobę, która ma za zadanie chronić to zdrowie, i to dokonane z motywów finansowych – jest zbrodnią szczególnie ohydną. Próbuję tylko odpowiedzieć – czy jest ona możliwa i jak to jest możliwe.
W rozmowie z Elżbietą Cichocką ("Bariery runęły", GW 27 stycznia) prof. Hanna Świda-Ziemba mówi o zasadniczej zmianie obyczajów: "Dawniej wiele czynów budziło grozę (...) śmierć otoczona była pewnym nimbem, wiadomo było, co to znaczy świętość prochów. (...) Dawniej pewne czyny były nie do pomyślenia, w związku z tym zdarzały się rzadziej."
Nie zgadzam się z tą opinią. W wielu ludziach było, jest i będzie okrucieństwo i bezwzględność, bariery zaś istnieją nadal. Były, są i będą naruszane, choć kiedyś tego nie nagłośniano. Profesor Świda-Ziemba twierdzi, że dawniej obyczaje były inne, lepsze. Nestor naszej Izby, dr Józef Hornowski opowiadał mi niedawno o metodach eutanazji ludowej z początków XX wieku. Starszych, niedołężnych, trudnych do utrzymania, wymagających opieki ludzi wypędzano na mróz. Praktykowano też tzw. zaszybrowanie. Zamykano szyber w piecu, by spalanie było niepełne, a izba wypełniła się czadem. Rodzina wychodziła na kilka godzin – może nawet pomodlić się za duszę babci lub dziadka (może to był element sacrum?). Po powrocie izbę wietrzono, wzywano księdza (znowu sacrum) i zgłaszano zgon przez zaczadzenie, co w tych czasach było dość częste. Celowość postępowania – nie do udowodnienia. Proceder nie był nagłaśniany, walczyli z nim żmudnie i bez rozgłosu lekarze, zwłaszcza powiatowi.
Czy coś się zasadniczo zmieniło w świadomości ludzkiej przez ostatnie kilkadziesiąt lat? Redaktor Żakowski zastanawiał się ostatnio, czy w jego sąsiadach może tkwić to samo, co w sąsiadach z Jedwabnego – i doszedł do wniosku, że jest to możliwe. Gdy patrzę w oczy ludzi tłoczących się wokół miejsca wypadku, wgapionych w krew, cierpienie, śmierć – widzę w tych oczach coś mrocznego, co każe mi się bać, że i dziś możliwy jest lincz, pogrom, palenie czarownic, mordowania sąsiadów z tego samego miasteczka.
Na szczęście, nie wszyscy jesteśmy źli i okrutni – ale też nie wszyscy jesteśmy dobrzy i miłujący bliźniego. W każdym wymieszane jest w różnych proporcjach dobro i zło. Warto o tym pamiętać i strzec się niebezpiecznych uproszczeń i uogólnień, formułując opinie czy podejmując decyzje.