Żyjemy w epoce postprawdy

Oliwia Tarasewicz-Gryt

Masz wybór – wylecz raka chemioterapią lub lewatywą z kawy. Ty decydujesz o swoim życiu – taki przekaz płynie dziś z sieci i mediów. Wiara w terapie niekonwencjonalne to dziś przejaw wolności, a nie ignorancji. Czy należy z nią walczyć?

Zaprzeczanie naukowym faktom stało się popularne. Bez trudu można dziś odnaleźć zarówno w Internecie, jak i w pozostałych mediach sprzeczne teorie poparte „dowodami”. Wbrew pozorom, w nienaukowe metody wierzą także ludzie wykształceni, którzy chcą sami decydować o sobie i żyć poza „głównym nurtem”. Dostępność informacji i możliwość samodzielnego wyboru stylu życia to jedna z właściwości naszych czasów. Spora grupa ludzi szuka informacji o leczniczym jedzeniu, produktach fair trade, niszowych kierunkach wakacyjnych, alternatywnej edukacji itd. Leczenie także wpisuje się w te trendy. Terapie alternatywne (tzw. altmed) połączono z takimi wartościami, jak wolność, niezależność, wolny wybór i samodzielne myślenie.

Internet sprawił, że zniknęły bariery zarówno w dostępie do informacji, jak i w ich publikowaniu, więc szukając na własną rękę bardzo często otrzymuje się informacje niepełne lub całkiem nieprawdziwe. Do weryfikacji i interpretacji potrzebna jest umiejętność oceny materiałów źródłowych lub ekspert, który zinterpretuje dane. Ekspertem może być dzisiaj każdy – wystarczy, że będzie popularny. Jeśli umie wzbudzić emocje, znajdzie zwolenników.

Zalewa nas postprawda. To termin odnoszący się do sytuacji, w której obiektywne fakty mają mniejsze znaczenie w kształtowaniu opinii publicznej niż apele do emocji i osobistych przekonań. „Postprawda” została uznana przez kolegium redakcyjne słownika oksfordzkiego słowem 2016 roku. Jest możliwa dzięki szumowi informacyjnemu, w którym trudno określić granice między faktem a opinią, prawdą i fałszem. Nawet jeśli zdementujemy jakąś informację – tak jak zdementowano wiele lat temu „naukową” rewelację o szczepionkach powodujących autyzm – zaczyna ona żyć własnym życiem, wzbudza dyskusje, których celem nie jest dotarcie do prawdy, lecz przekonanie do swojej racji. O ile jednak pogląd, że Ziemia jest płaska (mający rzesze zwolenników) nie pozbawi nas życia, o tyle zaniechanie konwencjonalnej terapii na rzecz wlewów z witaminy C może okazać się tragiczne.

Ograniczyć ignorancję
czy wolność?

Mechanizm tworzenia postprawdy dobrze ilustruje historia z początku września tego roku. Popularna w mediach lekarka, blogerka znana w sieci jako Mamaginekolog, twarz kampanii społecznej promującej profilaktykę raka szyjki macicy, udostępniła publicznie zbiórkę pieniędzy dla pacjentki z nowotworem żołądka. Młoda matka zdecydowała się na leczenie w Meksyku najprawdopodobniej za pomocą terapii Gersona, opartej na sokach ze świeżych owoców i warzyw oraz lewatywie z kawy. Blogerka zasięg ma duży, więc informacja o zbiórce rozprzestrzeniła się i szybko zebrano prawie 140 tysięcy zł. Środowiska popierające metody naukowe oburzyły się, że takie zbiórki powinny być weryfikowane, w przeciwnym razie są okłamywaniem osób, które wspierają akcję finansowo, wierząc, że płacą za leczenie oparte na dowodach. Gdyby jednak przyjąć, że każdy ma prawo zrobić z własnymi pieniędzmi, co chce – to można uznać, że każdy ma także prawo leczyć się jak chce, jeśli tylko nie szkodzi innym.
Blogerka po interwencji post skasowała, zamieściła wyjaśnienie, ale dyskusja pozostała.

To akademicka dyskusja o wolności. Czy należy ją ograniczać?

W interesie publicznym leży, by obywatel stosował profilaktykę i leczył się metodami opartymi na dowodach. Edukowanie społeczeństwa i niedopuszczanie do tego, by wierzyło szarlatanom wydaje się więc oczywistym zadaniem państwa. Z drugiej strony mamy pojęcie swobód obywatelskich i prawo do decydowania o sobie. Rodzi się dylemat, doskonale znany z dyskursu antyszczepionkowców, którzy nie akceptują przymusu szczepienia dzieci. Nie ma tutaj jednak kompromisu i przyjąć należy, że edukowanie społeczeństwa jest jednym z zadań zarówno personelu medycznego, jak i polityków odpowiedzialnych za zdrowie publiczne. Z takiego założenia wyszła wiceminister zdrowia Józefa Szczurek-Żelazko, pojawiając się na konferencji, na której obecny był Jerzy Zięba, promujący leczenie za pomocą wlewów z witaminy C i strukturyzatora wody. „Musimy działać, nie możemy udawać, że nie docierają do nas wypowiedzi różnych – nie boję się użyć tego słowa – hochsztaplerów. Jeśli nie będziemy reagować, to zrobimy krzywdę naszemu społeczeństwu” – mówiła wiceminister. Dlatego też minister publicznie szczepi siebie i swoją rodzinę, a jego resort publikuje komunikaty, w których przekonuje, że powszechny obowiązek szczepień zapewnia ochronę zarówno osobom zaszczepionym, jak i niezaszczepionym. Efekty? Przekaz taki do przekonanych o spisku „Wielkiej Farmacji” nie trafia, jedynie utwierdza ich w przekonaniu, że mają rację. Szacuje się, że liczba oficjalnie odnotowanych odmów szczepień wzrosła z ponad 5 tys. w 2012 r. do ponad 23 tys. w 2016 r. To może oznaczać, że kampanie „informacyjne” ruchów antyszczepionkowych są skuteczne. Trudno się dziwić, skoro wspierają ich media mainstreamowe i ośrodki naukowe.

Altmed w mainstreamie

Metody leczenia, które nie są poparte dowodami naukowymi, stosuje się od lat. Do niedawna jednak istniał wyraźny podział na medycynę konwencjonalną i alternatywną. Ta ostatnia zyskuje na popularności i szczególnie niepokojące jest to, że często stoi w opozycji do nauki, a lekarzy oskarża się o brak elastyczności, ślepą wiarę w naukę i udział w spisku „Wielkiej Farmacji”. Nawet jeśli odsetek ludzi ufających znachorom nie zwiększył się (trudno to oszacować), to w dobie Internetu, gdzie łatwo znaleźć grupy osób o podobnych poglądach, stają się oni łatwiej zauważalni. Poglądy te rozpowszechniają też media, zwiększając dzięki temu ich zasięg i popularność. Przedstawiciele ruchów antyszczepionkowych głoszą swoje przekonania i postulaty już nie tylko na ulicy, do czego w demokratycznym państwie mają prawo, ale również znajdują wsparcie naukowych instytucji – jak wyższe uczelnie czy Sejm RP.

W zeszłym roku w sejmie powstał Parlamentarny Zespół ds. Bezpieczeństwa Programu Szczepień Ochronnych Dzieci i Dorosłych złożony z antyszczepionkowców. W drugiej połowie sierpnia w budynku sejmowym zaplanowano konferencję pt. „Szczepienia XXI wieku”, poświęconą... szkodliwości szczepień. Tytuły wystąpień to m.in. „Rodzice kontra państwo. Jak się obronić przed przymusem szczepień” i „Zmowa milczenia lekarzy. Substancje toksyczne w szczepionkach”. Zaproszono m.in. Jerzego Ziębę, który dość jednoznacznie przedstawia się jako przeciwnik lekarzy i ministerstwa, a na jego fanpage’u dochodzi do nawoływania do nienawiści wobec pracowników ochrony zdrowia. Nie jest to działanie na rzecz zdrowia publicznego, gdy w budynku państwowej instytucji, w której tworzy się prawo, jednocześnie nakłania się do łamania tego prawa. Konferencja ostatecznie odbyła się gdzie indziej, ale powodem zmiany lokalizacji nie była jej tematyka, lecz fakt, że wstęp był płatny. Zwolenników alternatywnych terapii zaprasza się także na komercyjne konferencje do ośrodków naukowych, takich jak Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu, Uniwersytet Gdański czy UMCS. Część z zaplanowanych wydarzeń bywa odwoływana po protestach i interwencjach.

Zdarza się, że altmed wspierają także media. W opiniotwórczym dzienniku „Rzeczpospolita” niedawno ukazał się artykuł, którego autor pisze, że „efektem chemioterapii jest bardzo niska przeżywalność kolejnych pięciu lat”. Artykuł zawiera też inne dane mówiące, że chemioterapia jest w 90 proc. nieskuteczna lub wywołuje nowe skupiska raka. Pojawia się argument o interesach firm farmaceutycznych (spisek „Wielkiej Farmacji”). Autor powołuje się także na słowa Andreasa Moritza, autora popularnych książek o samoleczeniu w chorobach nowotworowych oraz o szkodliwości szczepień.

W listopadzie ubiegłego roku prezes NIL wystosował pismo do prezesa TVP o zaprzestanie działań szkodzących zdrowiu publicznemu. Uznał, że jeden z programów wyemitowanych w TVP Info miał na celu wywołanie niepokoju wśród osób, które decydują się na szczepienia. Argumentował, że niska wyszczepialność jest w Polsce problemem społecznym, a wyemitowany program w przybranej formie na pewno nie pomógł w zwiększeniu świadomości obywateli co do konieczności szczepień.

Tego rodzaju programy w mediach zwiększają szum informacyjny i są idealnym przykładem postprawdy. Nawet telewizja publiczna, mająca do spełnienia misję, dopuszcza do głównego nurtu tematy marginalne dla większej oglądalności, nie zważając na odpowiedzialność za przekaz.

Szczepionka na ignorancję

Jak w takiej sytuacji walczyć z fałszywymi przekonaniami? Podejmowane są działania edukacyjne i informacyjne. Z antyszczepionkowcami walczy się głównie za pomocą prawa – ograniczając przyjęcia dzieci do przedszkoli, angażując Sanepid itd. Oprócz wspomnianych apeli ministerstwa i lekarzy, pojawiają się oddolne inicjatywy osób, które zgłaszają nierzetelne publikacje i szkodliwe treści. Tak stało się z artykułem z „Rzeczpospolitej” odradzającym chemioterapię.

Obowiązek stania na straży prawdy przejęli częściowo od dziennikarzy ludzie powiązani z nauką. Obok portali altmedowych, istnieją takie, które dementują informacje, podając linki i dowody naukowe.

Naukowcy z uniwersytetów w Yale, Cambridge i George Mason uznali, że na fałsz można się uodpornić i opracowali „szczepionkę” na tzw. fake news (nieprawdziwe informacje). Sprawdzili najpierw, jak uczestnicy eksperymentu reagują na fakty naukowe, dotyczące wpływu człowieka na zmiany klimatyczne i fałszywe kampanie informacyjne. Ich badanie potwierdziło, że fake news są w stanie całkowicie wyprzeć w umysłach badanych wcześniej zaprezentowane fakty. Mimo doniesień naukowych, po zapoznaniu się z fałszywymi newsami, wiele osób nie uwierzyło, że człowiek ma wpływ na zmiany klimatyczne. W pierwszej fazie „szczepienia” wyjaśniano więc motywy produkowania fałszywych newsów i pokazano badanym, że niektóre grupy mają interes w oszukiwaniu. Dzięki temu o 6 proc. wzrosła liczba osób, która nie uwierzyła dezinformacjom. W następnej fazie obnażono szczegółowo mechanizm dezinformacji, prezentując taktyki zmieniające interpretacje statystyk. Siła dezinformacji spadła o ponad 13 proc. Badanie ujawniło, że nie wystarczy zanegować jakiejś informacji, lecz należy podać konkretny powód, dlaczego nie powinno się brać jej pod uwagę.

Pokazanie interesu grup altmedowych i obnażenie mechanizmu dezinformacji przy interpretacji danych jest zatem jednym z kierunków batalii o prawdę.

Praca u podstaw

Duża część pracy może zostać wykonana w szkołach i w gabinetach lekarskich. Wyrabiając w dzieciach umiejętność krytycznego myślenia i poszukiwania rzetelnych źródeł, zamiast jedynie wpajać do głowy teorię, uodparniamy je na dezinformację.

Co można robić w gabinetach? Podobnie – nie ograniczać się do teorii. Oprócz wydawania broszur informacyjnych dla pacjentów można uodparniać na dezinformację inaczej niż za pomocą argumentów merytorycznych. Ważne jest więc nie tylko „co” mówić, ale „jak” mówić. Sposób podsuwa badacz komunikacji, specjalizujący się w tropieniu fałszywych informacji, Marcin Napiórkowski, na swoim blogu „Mitologia współczesna”. Jego zdaniem Jerzy Zięba (i jemu podobni) odniósł sukces, dlatego że doskonale zdiagnozował współczesne lęki przed obcym i niezrozumiałym światem medycyny. W medycynie konwencjonalnej pacjent jest zagubiony w gąszczu skomplikowanych procedur. Altmed przekonuje, że wiedza medyczna jest zła, ograniczona, hermetyczna, nieelastyczna i nastawiona na zysk, zaś wybierając medycynę alternatywną pacjent kroczy prostą ścieżką i dostaje proste rozwiązania. Ma też większą kontrolę, bo to on świadomie wybiera terapię. Zdaniem znachorów konwencjonalny lekarz posługuje się schematami i wywyższa nad pacjentem, nie chcąc mu pomóc. Zysk nie wydaje się tutaj istotny, ponieważ pacjenci są zdecydowani płacić całkiem sporo za alternatywne metody leczenia (jak wspomniana pacjentka wybierająca terapię Gersona w Meksyku). Ważne jest podejście i sposób komunikacji.

Napiórkowski pisze, że „książkę Zięby powinni obowiązkowo czytać lekarze i ludzie związani z systemem medycznym. Nie jako podręcznik diagnostyki i terapii, tylko jako świadectwo tego, co siedzi w głowach pacjentów i z czym lekarz musi się zmierzyć – jeśli realnie chce leczyć, a nie odhaczać przypadki w tabelce dla NFZ”. Można oczywiście zbagatelizować te spostrzeżenia, gdyby nie fakt, że potwierdzają się w badaniach. Wskazują one, że pacjentowi potrzebne jest zrozumienie, poczucie kontroli i zaufanie, by stosował się do zaleceń. Respondenci (i sami lekarze) wskazują, że w gabinetach brak czasu na rozmowę. Brak empatii i pochylenia się nad pacjentem, zbyt skomplikowany język wykorzystują znachorzy. Aby zatem nie dopuścić do tego, by kolejne dziecko zmarło leczone płynem Lugola, bransoletką z ołowiu czy głodówką, warto zadbać o to, by pacjent rozumiał, na czym ma polegać jego leczenie i nie odwracał się w kierunku środowisk, które wydadzą mu się bardziej empatyczne.