SZ nr 34–42/2015z 7 maja 2015 r.
Dna – do raportu!
Maria Maślińska
Dna moczanowa to choroba zapalna stawów, uważana także za chorobę metaboliczną, związana zazwyczaj ze zwiększeniem puli kwasu moczowego w organizmie (hiperurykemią). 
Sama hiperurykemia nie jest tożsama z rozpoznaniem dny. Dopiero odkładanie się kryształów moczanu jednosodowego w stawach, tkankach okołostawowych i wywołane tym lokalne zapalenie spełnia definicję tej choroby. Kwas moczowy (KM) jest organicznym związkiem chemicznym i końcowym efektem metabolizmu puryn (które pochodzą z: pożywienia, syntezy w organizmie oraz rozpadu kwasów nukleinowych). Przekroczenie stężenia KM w surowicy powyżej granicy rozpuszczalności (6,8 mg%) doprowadza do powstania i odkładania jego kryształów, co wywołuje zapalenie. Krystalizacja zachodzi także przy niższym stężeniu KM w niedokrwionych tkankach. Zapalenie niszczy chrząstkę, a później również tkankę kostną. Kryształy KM występują w płynie stawowym; ich obecność najlepiej potwierdza rozpoznanie. Powstawać mogą także guzki wypełnione agregatami kryształów, zwane tophi.
Stężenie KM w surowicy krwi zwiększa się wraz ze spadkiem jego wydalania drogą nerkową lub wzrostem podaży puryn. Odpowiedzialne są za to czynniki genetyczne (zwiększona aktywność syntetazy fosforybozylofosforanu (PRPP); częściowy niedobór fosforybozylotransferazy hipoksantynowo-guaninowej (HG-PRT); mutacje genów dla oksydazy ksantynowej i białek uczestniczących w wydalaniu KM, znaczenie w etiologii dny ma gen 9 (MCT9/SLC16A9), gen ALDH16A1 i gen dla eksportera moczanów ABCG2. Ryzyko rozwoju dny zwiększają też: podeszły wiek, otyłość (brzuszna), nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, stosowanie leków (moczopędnych i immunosupresyjnych).
Do przyczyn dny zalicza się również: choroby rozrostowe, szczególnie układu krwiotwórczego, stany ze zmniejszonym wydalaniem kwasu moczowego (choroby nerek, zaburzenia hormonalne), stosowanie diety bogatej w puryny lub fruktozę i spożywanie alkoholu (zwłaszcza piwa). Napady dny często występują u biorców przeszczepów (efekt stosowania cyklosporyny).
Na dnę częściej chorują mężczyźni, a także kobiety po menopauzie. Epidemiologia dny w Polsce jest niepełna i opiera się o dane ZUS o świadczeniach rentowych i absencji chorobowej. W Europie około 1 – 2 proc. populacji choruje na dnę (odpowiednio 380 do 760 tys. osób w Polsce). Według ZUS w 2013 r. dna moczanowa odpowiadała za 30 tys. zwolnień lekarskich na łącznie 280 tys. dni. Koszty samej absencji chorobowej to blisko 52 mln zł.
Ilość zachorowań systematycznie wzrasta, co wynika ze zwiększenia częstości, w starzejącej się populacji, chorób metabolicznych powiązanych z hyperurykemią. W ostatniej dekadzie w krajach wysoko rozwiniętych zachorowalność na dnę moczanową wzrosła o ponad 200 proc.!
W dnie dochodzi do ostrego zapalenia przeważnie jednego stawu, najczęściej śródstopno-paliczkowego palucha (tzw. podagra). Typowy atak dny rozpoczyna się nocą bardzo silnym bólem, obrzękiem z zaczerwienieniem i zwiększeniem ucieplenia stawu. Często chory wiąże go z niedawnym spożyciem alkoholu, tłustym i nadmiernie obfitym posiłkiem, urazem, przebytą operacją, zmianą czy zwiększeniem dawki leków hipotensyjnych, ale też rozpoczętym właśnie leczeniem obniżającym stężenie KM.
Początkowo dolegliwości bólowe i zapalenie zmniejszają się i ustępują po lekach niesterydowych przeciwzapalnych czy kolchicynie (dobra reakcja na nią jest jednym z elementów potwierdzających rozpoznanie). Napady rozdzielają okresy wyciszenia. Po latach choroby zwiększa się częstotliwość napadów, zwłaszcza przy braku właściwego postępowania chorego (nawyki żywieniowe, zła kontrola chorób współistniejących) lub złym leczeniu (za niskie dawki leków, leki zwiększające stężenie KM.) Dochodzi do przewlekłego dnawego zapalenia stawów zajmującego jeden lub kilka stawów.
W dnie moczanowej może dojść do rozwoju kamicy nerkowej, nierzadko u osób otyłych, z współistniejącą cukrzycą typu 2. Kamica jest często bezobjawowa i dopiero określone warunki (np. odwodnienie, infekcja) wywołują napad kolki nerkowej. Rzadziej – w przewlekłym i ciężkim przebiegu choroby – dochodzi do nefropatii dnawej i przewlekłej niewydolności nerek. Ostra nefropatia dnawa dotyczy chorych z zespołem rozpadu guza w trakcie leczenia onkologicznego.
W rozpoznaniu dny moczanowej należy przeprowadzić identyfikację kryształów KM; jeśli jest to niemożliwe, diagnoza opiera się na objawach klinicznych: zapaleniu stawu w typowej lokalizacji i przebiegu napadu (podagra), tophi, szybką odpowiedzią na kolchicynę i wykazaniu charakterystycznych zmian w badaniach obrazowych. Kryształy KM wykazać można w pobranym płynie stawowym, jak i w materiale z guzka dnawego. W świetle spolaryzowanym mają one kształt igieł i wykazują silną ujemną dwójłomność. W razie podejrzenia infekcyjnego zapalenia stawów należy również wykonać posiew płynu stawowego.
Z badań laboratoryjnych oznacza się stężenie KM w surowicy, jednak w czasie napadu może być ono prawidłowe. W celu oceny ryzyka kamicy nerkowej i wykazania nadprodukcji kwasu moczowego lub zwiększenia jego wydalania wykonuje się dobową zbiórkę moczu. Badania lipidów, glukozy, enzymów wątrobowych, morfologii – powinny być wykonane dla oceny chorób współistniejących, jak i powikłań dny.
Zmiany w badaniu radiologicznym (RTG) układu kostnego pojawiają się – w okresie znacznego zaawansowania choroby – w postaci deformacji stawów, przykurczów, podwichnięć w stawach, nadżerek czy geod; widoczne są złogi w tkankach miękkich okołostawowych. Wśród nowych metod obrazowania szczególnie przydatna jest ultrasonografia, w której widoczne jest podwójne okonturowanie złogów kwasu moczowego. Obiecującym badaniem jest tomografia komputerowa o podwójnej energii (DECT – dual energy computed tomography).
W leczeniu dny moczanowej istotna jest zmiana diety i rozpoznanie oraz leczenie chorób, szczególnie wchodzących w skład zespołu metabolicznego (cukrzyca, otyłość, nadciśnienie tętnicze). Zmiana nawyków żywieniowych z ograniczeniem podaży puryn i kalorii korzystnie wpływa na wagę pacjenta, ogranicza syntezę KM i jego stężenie we krwi oraz zmniejsza insulinooporność tkanek. Ogranicza się podaż produktów wysokopurynowych: ryb, niektórych rodzajów mięs i produktów roślinnych, alkoholu, napojów gazowanych, ostrych przypraw.
Obecnie, w leczeniu farmakologicznym ostrego napadu dny powinno stosować się kolchicynę w dawkach niższych niż to uprzednio zalecano (do 2 mg/dz), NLPZ i/lub GKS (i.m., i.a., p.o.) zależnie od czynników ryzyka i działań niepożądanych. Allopurynol (inhibitor oksydazy ksantynowej) powinien być pierwszym lekiem stosowanym do obniżenia stężenia kwasu moczowego, alternatywnie do rozważenia są leki urykozuryczne lub febuksostat (selektywny antagonista oksydazy ksantynowej). Ograniczone zastosowanie znajdują: urykaza (enzym katalizujący przejście kwasu moczowego w rozpuszczalną allantoinę), rasburykaza (rekombinowana oksydaza moczanowa), jak i leki biologiczne hamujące interleukinę 1 (anakinra, kanakinumab, rilonacept). Terapię rozpoczyna się od małych dawek leków obniżających stężenie KM, stopniowo zwiększanych do uzyskania jego obniżenia do wartości pożądanych (6 mg%). Przy częstych nawrotach napadów podaje się przewlekle kolchicynę w małych dawkach (do 1,2 mg/dz), a jeśli jest przeciwwskazana – NLPZ lub GKS w niskich dawkach (długość terapii ustalana indywidualnie). W przypadku łagodnej i umiarkowanej niewydolności nerek podaje się, pod ścisłą kontrolą, allopurinol (50 – 100 mg) lub febuksostat, którego dawki nie trzeba wówczas modyfikować.
Tophi powinny być leczone obniżeniem stężenia KM; leczenie chirurgiczne zarezerwowane jest do wybranych przypadków (ucisk nerwu lub infekcja). Farmakologiczne leczenie bezobjawowej hiperurykemii nie jest zalecane w profilaktyce dny, chorób nerek czy zdarzeń sercowo naczyniowych.
Leczenie dny stwarza wiele problemów. Chorzy trafiają najpierw do lekarzy rodzinnych; tylko część dociera do reumatologów i to już na etapie uszkodzenia stawów. Brakuje właściwej edukacji pacjentów. Tę lukę informacyjną i edukacyjną ma za zadanie wypełnić niedawno wydany raport Instytutu Ochrony Zdrowia
Według prof. Marii Majdan, kierownika Kliniki Reuma-tologii i Układowych Chorób Tkanki Łącznej w Lublinie, jednego z członków rady konsultacyjnej raportu, od lat propagującej wiedzę o dnie moczanowej, oczywista jest potrzeba edukacji tak pacjentów, jak i lekarzy. W ocenie prof. Majdan dna moczanowa rozpoznawana jest zbyt rzadko u kobiet i osób z typowymi napadami, ale z prawidłowym stężeniem KM w surowicy. Zbyt często zaś rozpoznanie jest stawiane bez potwierdzenia obecności kryształów KM – jedynie na podstawie stwierdzenia hiperurykemii.Niedostatecznie jest też rozpoznawana dna moczanowa wtórna – polekowa, jak i ta z zajęciem innych stawów niż śródstopno-palcowy I. Również stosowanie leków obniżających kwas moczowy często jest niewłaściwe, a ich dawki zbyt małe, brak jest odpowiedniej profilaktyki napadów.
Podsumowując, mimo postępu medycyny, znana od wieków dna moczanowa jest coraz większym problemem starzejących się populacji krajów rozwiniętych, w tym Polski.